ریخت‌وپاش انرژی در ایران
یکی از مشکلات جدی حوزه انرژی در سال‌های اخیر، تمرکز بیشتر روی عرضه به‌جای تقاضا بوده است، چنانچه در ۲۰ سال اخیر و در جریان برنامه‌های توسعه‌ای، تمام برنامه‌ها به‌جای مدیریت تقاضا، بر تولید و عرضه انرژی تمرکز داشته و تنها مصرف‌کننده نهایی آن هم در بخش خانگی و تولید ملزم به کاهش مصرف شده است. از سوی دیگر، ایران با وجود اقلیم معتدل دارای شدت مصرف انرژی در مقایسه با میانگین جهانی بوده و جزو ۱۰ کشور نخست مصرف‌کننده انرژی جای می‌گیرد. علاوه بر شدت بالای مصرف، عمده انرژی در بخش غیرمولد استفاده می‌شود، این باعث شده تا شکاف عرضه و تقاضا سال‌به‌سال بیشتر و به بحرانی برای تامین انرژی تبدیل شود. این در حالی است که به گفته بسیاری از تحلیلگران نمی‌توان تیر مقصریابی شدت مصرف یا هدررفت منابع انرژی را تنها به سمت مصرف‌کنندگان خانگی و تولیدی نشانه رفت و بر سیاست‌گذاری‌های اشتباه دولت‌ها در ساماندهی تولید و مصرف چشم‌پوشی کرد. با توجه به اینکه بخش دولتی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی است، می‌توان با سیاست‌گذاری درست در مسیر بهینه‌سازی و جلوگیری از هدررفت انرژی در این حوزه گام برداشت. صمت در این گزارش عوامل موثر هدررفت انرژی در ایران را موردنقد و بررسی قرار داده است.
ضرورت بهینه‌سازی مصرف انرژی
نقش‌آفرینی نفت به‌عنوان منبع درآمد برای کشورهای صادرکننده از اهمیت بسزایی برخوردار است و بررسی میزان وابستگی بودجه کشورها به درآمدهای نفتی می‌تواند دولت‌ها را در سیاست‌گذاری‌های پولی و مالی و برنامه‌های زیربنایی و توسعه‌ای کمک کند. تحقق افزایش تولید گاز طی یک دوره 8ساله به روزانه ۱.۵ میلیون مترمکعب و رسیدن تولید نفت به رقم ۵.۷ میلیون بشکه از برنامه‌های وزارت نفت بود که از ابتدای دولت سیزدهم برای اجرای آن اقدام‌های شاخصی انجام شد. اما در کنار موضوعات یادشده، بهینه‌سازی مصرف انرژی به‌اندازه تولید آن از اهمیت زیادی برخوردار است و باید هرطور که شده، جلوی اتلاف انرژی را گرفت، چرا که هزینه‌های زیادی را به کشور تحمیل می‌کند. اگر در درازمدت صرفه‌جویی انجام بگیرد و توسعه مخازن انجام شود، ایران می‌تواند از فرصت‌ها استفاده کند و این مسئله تنها منوط به شرایط کنونی نمی‌شود و در صورت فراهم شدن شرایط می‌تواند از مزایای توسعه صادرات بهره ببرد.مصرف بهینه باید اتفاق بیفتد و در کنار آن نیز، توسعه مخازن انجام بگیرد. علاوه بر این، حفظ و پایداری شرایط موجود و توسعه سرمایه‌گذاری نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که اگر محقق شود، می‌توانیم آینده خوبی را برای صنعت نفت و گاز ترسیم کنیم. هر زمانی ایران انرژی مازاد داشته باشد، این فرصت برایش وجود دارد که به بازارهای اروپایی راه پیدا کند. همچنین، امکان صادرات گاز ایران به اروپا وجود دارد، اما باید به بحث مدیریت مصرف، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه و پایداری تولید گاز و سرمایه‌گذاری در مخازن جدید توجه شود.از طرفی، باید روی این مسئله فکر شود و اگر با روش فعلی پیش برویم، امکان صادرات گاز به اروپا وجود نخواهد داشت؛ در شرایط کنونی، طبق اعلام مسئولان صنعت گاز به ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز داریم. اگر سیاست‌گذاری‌ها به‌درستی انجام شود، می‌توانیم تا ۲۰۰ میلیارد مترمکعب در سال صادرات گاز به اروپا داشته باشیم. در حال حاضر باتوجه به تحولات سیاسی در دنیا، بازار انرژی تحت‌تاثیر نوسان عرضه قرار گرفته است، در نتیجه یک بی‌نظمی در عرضه و توزیع انرژی اتفاق افتاده که می‌تواند نیاز صنایع، مصارف خانگی و کارخانه‌ها را به انرژی بیشتر کند.
زیرساخت‌های بهینه‌سازی وجود ندارد
مرتضی بهروزی‌فر، نایب‌رئیس انجمن اقتصاد انرژی ایران و عضو هیات‌علمی موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در رابطه با ضرورت توجه به بهینه‌سازی مصرف انرژی و جلوگیری از اتلاف آن به صمت توضیح داد: مصرف انرژی در کشور باتوجه به حجم اقتصادی موجود بسیار بالا است،اما به این معنی نیست که مصرف‌کنندگان عامدانه انرژی را هدر می‌دهند، چرا که برای مثال شهروندان در ایران از خودروی استاندارد و سیستم حمل و نقل مناسب و کم‌مصرف برخوردار نیستند. همچنین، عایق‌بندی و بهینه‌سازی در ساخت‌وساز رعایت نمی‌شود. از سوی دیگر، تجهیزات تجاری و خانگی که با قیمت بسیار بالاتر از سایر کشورهای دنیا به‌فروش می‌رسند، بسیار پرمصرف هستند و باعث اتلاف شدید انرژی می‌شوند. با این جریانات می‌توان چه انتظاری داشت که انرژی در کشور ما بهینه مصرف شود؟ وی در ادامه افزود: رتبه‌های دوم و سوم ذخایر گاز و نفت جهان در اختیار ایران است و باید جایگاه بسیار بالاتری در بازارهای انرژی دنیا داشته باشیم، اما متاسفانه این جایگاه را نداریم. این موضوع اول به این دلیل است که ما به‌خاطر مشکلات موجود نتوانستیم در بالادست هزینه کنیم و به فناوری و دانش فنی روز دسترسی داشته باشیم. مورد بعدی که حائزاهمیت است اینکه نتوانستیم مبنای اقتصاد کشور را برپایه بهینه‌سازی مصرف انرژی قرار دهیم، در نتیجه این موضوعات باعث شد تا متناسب با ذخایر خودمان تولید انرژی در کشور ما انجام نگیرد. اگر برای چنین چالش‌هایی در کشور چاره‌جویی و برنامه‌ریزی نشود، در نهایت کشور باوجود منابع عظیم نفتی و گازی به یک واردکننده انرژی در سال‌های آینده تبدیل خواهد شد.
چالش‌های جدی، سد راه تولید انرژی
بهروزی گفت: اکنون پارس‌جنوبی به‌عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه گازی دنیا با کشور قطر مشترک است که این کشور با تلاش‌های بی‌وقفه، کسب دانش فنی به‌روز و فرصت‌طلبی، از این میدان گازی نهایت استفاده را می‌برد و در مدت کوتاهی تبدیل به یک قدرت اقتصادی بزرگ در دنیا شده است؛ اما کشور ما قدر این فرصت را نمی‌داند و در حد نیاز از این میدان گازی برداشت می‌کند. اگر کشور ما در استفاده از ذخایر گازی خود تعلل کند و نهایت استفاده را نبرد، در نهایت هر سال شاهد کاهش تولید و ناترازی در بحث انرژی می‌شویم. از طرفی، هرچند ذخایر نفتی و گازی زیادی در کشور ما وجود دارد، اما به‌دلیل تحریم‌های مختلف به‌ویژه تحریم‌های غرب، چالش‌های بزرگی برای ورود تکنولوژی و سرمایه‌گذاری خارجی به این بخش به وجود آمده است. نایب‌رئیس انجمن اقتصاد انرژی ایران در پایان به صمت گفت: وزارت نفت باوجود در اختیار داشتن شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت، نهاد اصلی اصلاح مصرف نیست و حتی قرار گرفتن این شرکت در زیرمجموعه‌های وزارت نفت اشتباه است. در کاهش هدررفت انرژی، نهادهای متعددی از وزارت صمت، سازمان ملی استاندارد، وزارت راه و شهرسازی و وزارت نیرو نقش دارند. برای مثال وزارت صمت درباره افزایش بهره‌وری در صنعت و نوسازی تجهیزات و دستگاه‌ها، تولید و واردات وسایل برقی و گازی کم‌مصرف، تولید خودروهای استاندارد و مواردی ازاین‌دست مسئول است. وزارت راه و شهرسازی وظیفه نظارت بر اجرای مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان و توسعه حمل‌ونقل عمومی را برعهده دارد. وزارت نیرو مسئول افزایش راندمان نیروگاه‌ها و فرهنگ‌سازی در این زمینه است. نهادهای دیگری نیز در این امر دخیل هستند که باید به بهینه‌سازی مصرف انرژی و کاهش هدررفت آن بپردازند.
اتلاف انرژی یک چالش بزرگ!
حسن مرادی، کارشناس انرژی و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی در رابطه با عملکرد دولت در راستای جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور به صمت گفت: اتلاف انرژی در کشور ما تبدیل به یک چالش بزرگ شده است، چرا که جدا از مصرف زیاد شهروندان، در بسیاری از ادارات و نهادهای دولتی، اتلاف انرژی به‌وضوح دیده می‌شود و هیچ نهادی آن‌طور که باید به این موضوع ورود نمی‌کند. هدررفت نفت و گاز در بخش کلان وجود دارد و غیرقابل‌چشم‌پوشی است و سرمایه‌های زیادی را هدر می‌دهد؛ اما جدا از این مسئله، زمانی که دولت تلاش می‌کند تا شهروندان اصول صرفه‌جویی در مصرف انرژی را رعایت کنند، ضرورت دارد که نهادهای دولتی نیز در این اقدام پیشقدم شوند و جلوی هدررفت انرژی را بگیرند. وی در ادامه توضیح داد: اتلاف انرژی در کشور شامل هدررفت گاز فلر در پالایشگاه‌ها، وجود وسایل گرمایشی و سرمایشی غیراستاندارد، نشتی دستگاه‌ها، هدررفت انرژی در ساختمان‌ها و... می‌شود. اگر اسراف انرژی کنترل شود، مسلما رقم بسیار زیادی صرفه‌جویی انجام می‌گیرد و کسری بودجه احتمالی رخ نمی‌دهد. همچنین، جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور باعث خواهد شد تا طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای سرعت بیشتری به خود بگیرند و به رشد اقتصادی کمک زیادی شود، چرا که منبع اصلی درآمد کشور ما از تولید و فروش نفت و گاز و فرآورده‌های نفتی به‌دست می‌آید.
سیاست‌های غلط، سد راه بهینه‌سازی
این کارشناس به صمت توضیح داد: در حال حاضر جدا از موضوعات ذکرشده، نه‌تنها دولت و مجلس اقدام موثری برای جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور انجام نداده‌اند، بلکه با سیاست‌گذاری‌های غلط، در مسیر این اقدام مهم و سودمند سنگ‌اندازی می‌کنند. نمونه یکی از این سیاست‌گذاری‌های غلط، تصویب قانون تغییر نیافتن ساعت کشور بود که می‌توان از آن به‌عنوان یکی از عقب‌مانده‌ترین مصوبات مجلس یاد کرد، چرا که با جلوگیری از تصویب این قانون، حداقل به‌اندازه نیروگاه بوشهر از هدررفت انرژی جلوگیری می‌شد. کشور ما به‌دلیل جایگاه جهادی خود باید در برابر برخی موضوعات ایستادگی و ساعت کاری ادارات به ۶ صبح تغییر کند، با این اقدام نه‌تنها بازده کارمندان بالاتر می‌رود، بلکه با کاهش مصرف انرژی در ساعات پایانی شب، صرفه‌جویی قابل‌توجهی انجام می‌گیرد.
تعرفه‌ها اصلاح شود
این کارشناس در ادامه اظهار کرد: متاسفانه مصرف گاز خانگی گاهی به‌علت عادت‌های غلط و گاهی در اقشار مرفه به‌دلیل مالکیت خانه‌های ویلایی و استخردار به‌صورت غیرمتعارف است. باید افراد مرفه با دقت بسیار شناسایی شوند و تعرفه‌های پرداختی آنها با سایر افراد کم‌مصرف تفاوت قابل‌توجهی داشته باشند. از سوی دیگر، طی سال‌های گذشته قرار بر عایق‌بندی موتورخانه‌ها بود، شاید ۳۰ الی ۴۰ درصد موتورخانه‌ها از عایق‌بندی برخوردار نیستند و این یک فاجعه محسوب می‌شود، با اعزام افراد متخصص به منازل و بررسی موتورخانه‌ها باید میزان مصرف و استاندارد بودن آن مشخص شود.
در میان اخبار
مرادی در پایان گفت: در کل، باید تاکید کرد که لازم است اصلاح ساختاری در بحث صرفه‌جویی و جلوگیری از اتلاف انرژی شکل و بهینه‌سازی از یک ساختار دست‌چندم فاصله بگیرد، زیرا شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت، ذیل شرکت ملی نفت است و شرکت ملی نفت مسئله اصلی خود را افزایش تولید تعریف کرده است، بنابراین بهینه‌سازی در شرکت ملی نفت موردتوجه قرار نمی‌گیرد و باید به یک نهاد یا سازمان مستقل تفکیک شود.
حسن مرادی، کارشناس انرژی و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی در رابطه با عملکرد دولت در راستای جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور به صمت گفت: اتلاف انرژی در کشور ما تبدیل به یک چالش بزرگ شده است، چرا که جدا از مصرف زیاد شهروندان، در بسیاری از ادارات و نهادهای دولتی، اتلاف انرژی به‌وضوح دیده می‌شود و هیچ نهادی آن‌طور که باید به این موضوع ورود نمی‌کند. هدررفت نفت و گاز در بخش کلان وجود دارد و غیرقابل‌چشم‌پوشی است و سرمایه‌های زیادی را هدر می‌دهد؛ اما جدا از این مسئله، زمانی که دولت تلاش می‌کند تا شهروندان اصول صرفه‌جویی در مصرف انرژی را رعایت کنند، ضرورت دارد که نهادهای دولتی نیز در این اقدام پیشقدم شوند و جلوی هدررفت انرژی را بگیرند. وی در ادامه توضیح داد: اتلاف انرژی در کشور شامل هدررفت گاز فلر در پالایشگاه‌ها، وجود وسایل گرمایشی و سرمایشی غیراستاندارد، نشتی دستگاه‌ها، هدررفت انرژی در ساختمان‌ها و... می‌شود. اگر اسراف انرژی کنترل شود، مسلما رقم بسیار زیادی صرفه‌جویی انجام می‌گیرد و کسری بودجه احتمالی رخ نمی‌دهد. همچنین، جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور باعث خواهد شد تا طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای سرعت بیشتری به خود بگیرند و به رشد اقتصادی کمک زیادی شود، چرا که منبع اصلی درآمد کشور ما از تولید و فروش نفت و گاز و فرآورده‌های نفتی به‌دست می‌آید.
سیاست‌های غلط، سد راه بهینه‌سازی
این کارشناس به صمت توضیح داد: در حال حاضر جدا از موضوعات ذکرشده، نه‌تنها دولت و مجلس اقدام موثری برای جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور انجام نداده‌اند، بلکه با سیاست‌گذاری‌های غلط، در مسیر این اقدام مهم و سودمند سنگ‌اندازی می‌کنند. نمونه یکی از این سیاست‌گذاری‌های غلط، تصویب قانون تغییر نیافتن ساعت کشور بود که می‌توان از آن به‌عنوان یکی از عقب‌مانده‌ترین مصوبات مجلس یاد کرد، چرا که با جلوگیری از تصویب این قانون، حداقل به‌اندازه نیروگاه بوشهر از هدررفت انرژی جلوگیری می‌شد. کشور ما به‌دلیل جایگاه جهادی خود باید در برابر برخی موضوعات ایستادگی و ساعت کاری ادارات به ۶ صبح تغییر کند، با این اقدام نه‌تنها بازده کارمندان بالاتر می‌رود، بلکه با کاهش مصرف انرژی در ساعات پایانی شب، صرفه‌جویی قابل‌توجهی انجام می‌گیرد.
تعرفه‌ها اصلاح شود
این کارشناس در ادامه اظهار کرد: متاسفانه مصرف گاز خانگی گاهی به‌علت عادت‌های غلط و گاهی در اقشار مرفه به‌دلیل مالکیت خانه‌های ویلایی و استخردار به‌صورت غیرمتعارف است. باید افراد مرفه با دقت بسیار شناسایی شوند و تعرفه‌های پرداختی آنها با سایر افراد کم‌مصرف تفاوت قابل‌توجهی داشته باشند. از سوی دیگر، طی سال‌های گذشته قرار بر عایق‌بندی موتورخانه‌ها بود، شاید ۳۰ الی ۴۰ درصد موتورخانه‌ها از عایق‌بندی برخوردار نیستند و این یک فاجعه محسوب می‌شود، با اعزام افراد متخصص به منازل و بررسی موتورخانه‌ها باید میزان مصرف و استاندارد بودن آن مشخص شود.
مرادی در پایان گفت: در کل، باید تاکید کرد که لازم است اصلاح ساختاری در بحث صرفه‌جویی و جلوگیری از اتلاف انرژی شکل و بهینه‌سازی از یک ساختار دست‌چندم فاصله بگیرد، زیرا شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت، ذیل شرکت ملی نفت است و شرکت ملی نفت مسئله اصلی خود را افزایش تولید تعریف کرده است، بنابراین بهینه‌سازی در شرکت ملی نفت موردتوجه قرار نمی‌گیرد و باید به یک نهاد یا سازمان مستقل تفکیک شود.
سخن پایانی
میزان هدررفت انرژی در کشور با ارقام متفاوتی اعلام می‌شود که بسیار تاسف‌برانگیز است. این در حالی است که بررسی ترازنامه انرژی سال ۱۳۹۸ به‌عنوان آخرین ترازنامه منتشرشده، نشان می‌دهد که ایران سالانه معادل ۵۰۰ میلیون بشکه معادل نفت خام هدررفت انرژی دارد. با احتساب قیمت‌های فعلی و در نظر گرفتن ۹۰ دلار برای هر بشکه نفت خام، میزان هدررفت انرژی کشور رقمی در حدود ۴۵ میلیارد دلار خواهد شد. البته این رقم برای سال ۱۳۹۸ است و در ۲ سال گذشته افزایش داشته است؛ اما باوجود این، بعید است که میزان هدررفت انرژی کشور به ۶۰میلیارد دلار نیز برسد، اما گذشته از اینکه میزان هدررفت انرژی در کشور چقدر است، باید به این سوال پاسخ داد که چرا این میزان اتلاف انرژی در کشور رخ می‌دهد و چه نهادی مسئول اصلاح این شرایط است.کارشناسان معتقدند که تلاش‌ها برای جلوگیری از هدررفت انرژی و سرمایه‌گذاری برای توسعه صنعت نفت و گاز کافی نیست و نمی‌توان ناترازی‌های موجود در زمینه انرژی را تنها به یک سمت ربط داد و باید تمامی نهادها برای حل این چالش مهم پیشقدم شوند.
نویسنده:
