همزمان با گزارش‌های اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی درباره وضعیت مسیرهای ترانزیتی ایران و مخاطرات کاهش سهم ایران در این زمینه، مدیرکل ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی سازمان راهداری اعلام کرد اگر ایران در راستای توسعه ترانزیت و تقویت حضور خود در کریدورهای بین‌المللی گام برندارد، در آینده‌ای نه‌چندان دور از مسیرهای ترانزیت مانند راه ابریشم حذف خواهد شد. آبان سال گذشته مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی به وضعیت مسیرهای ترانزیتی ایران پرداخته و ضمن نامطلوب توصیف کردن زیرساخت‌های حمل‌ونقلی ایران هشدار داد. براساس این گزارش در خلأ فعالیت ایران کشورهای همسایه و رقبای ایران به‌سرعت مسیرهای موازی با مسیرهای ایران را ایجاد کرده و آن را توسعه داده‌اند. این توسعه و خطر حذف ایران از مسیرهای ترانزیتی کشورها، از جمله مهم‌ترین مسائل امروز بخش تجارت است که باید به‌نحوی صحیح به آن رسیدگی و توجه کرد.

با وضعیت فعلی در ترانزیت به جایی نمی‌رسیم

وزیر راه و شهرسازی اظهار کرد: اگر نتوانیم خدمات ترانزیتی به کشورهایی که در مسیر ایران قرار دارند، ارائه دهیم مسیرهای ترانزیتی دیگری جایگزین ایران می‌شوند و بازگشت به این فرصت برای ما شدنی نیست. رستم قاسمی در مراسم ورود ۳۱۹ ناوگان ریلی بازسازی و بهسازی‌شده به کشور ضمن بیان این مطلب افزود: باتوجه به جایگاه ایران و با همین کریدورهای موجود و تکمیل‌نشده، می‌توانیم مسیر ترانزیتی کشورها شویم. وی ادامه داد: با رونق یافتن مسیرهای کریدوری علاوه بر ایجاد درآمد برای کشور، این موضوع از لحاظ مسائل سیاسی در منطقه بسیار حائزاهمیت است. البته برخی از فرصت‌ها را از دست داده‌ایم که بازگشت به آن ممکن نیست یا بازگشت به آنها بسیار سخت است. قاسمی گفت: این در حالی است که آمار درآمدهای ترانزیتی کشورهایی که ایران می‌توانست جای آنها را بگیرد و در مسیر ترانزیتی ایران قرار دارند، بسیار بالا است و ما به تحول بزرگ و اساسی در حوزه حمل‌ونقل ریلی نیاز داریم. بدون شک روش فعلی، ما را به جایی نمی‌رساند و  به جهش تاریخی در حمل‌ونقل کشور نیاز داریم.

شناخت دقیق سیاست‌های تجاری

سیدجلال ابراهیمی، رئیس خانه اقتصاد و تجارت ایران و ترکیه در گفت‌وگو با صمت ابتدا به قدیمی و بااصالت بودن فعالیت‌های تجاری در ایران اشاره کرد. او ضمن تشریح موقعیت‌های استراتژیک منطقه‌ای ایران گفت: ایران از دیرباز دارای موقعیت‌های ویژه لجستیکی برای تجارت بود و وجود 2 مسیر مهم ارتباطی، بر این ادعا صحه می‌گذارد. جاده ابریشم از معروف‌ترین مسیرهای ارتباطی بوده و جاده ادویه نیز یکی از جاده‌های تاریخی مرتبط به جاده ابریشم به‌شمار می‌رفت. محصولاتی مانند ادویه و پارچه از هندوستان وارد بندرعباس شده و از طریق این جاده، با گذر از جهرم و فارس به مرکز ایران منتقل می‌شد. علاوه بر این 2 مسیر مهم، باید خاطرنشان کرد ایران دارای طولانی‌ترین سواحل آبی در جهان است که این موضوع وجود ظرفیت‌های حمل‌ونقل دریایی را در این کشور نشان می‌دهد. وی ادامه داد: همان‌طور که به‌اختصار عنوان شد، ایران به‌دلیل قرارگیری در موقعیت مکانی مهمی، یکی از شاهراه‌های مهم ارتباطی از نظر تجاری در جهان از ادوار گذشته محسوب شده و شناسایی دقیق این ظرفیت‌ها و تدوین راهکارهای بهره‌گیری مناسب از آنها، ضرورت ویژه‌ای دارد. در بحث ترانزیت و تاثیر آن در توسعه فعالیت‌های تجاری، باید به مسائل و موارد مختلفی توجه داشت که لازمه این توجه، شناخت دقیق از سیاست‌های تجاری کشورهای منطقه و همچنین سایر کشورهای فعال در عرصه تجارت است.

اهمیت روابط سیاسی در تجارت

ابراهیمی در ادامه صحبت‌های خود، به پرتردد بودن مرزهای خاکی ایران اشاره کرد. به‌عقیده او فراهم کردن زیرساخت‌های مناسب برای توسعه مسائل مربوط به ترانزیت می‌تواند سایر کشورها را به افزایش تعاملات تجاری با ایران ترغیب کند. ابراهیمی در این‌باره توضیح داد: می‌توان به‌طورتخمینی گفت از مرز بازرگان روزانه بالغ بر ۵۰۰ تریلر وارد و ۵۰۰ تریلر خارج می‌شود، هرچند ارقام عنوان‌شده، اعداد بالایی است، اما ظرفیت‌های ایران بیش از این تعداد است. برای افزایش تعاملات تجاری و فرصت‌های ترانزیتی، باید به مسائل متعددی توجه داشت. در گام نخست باید تاکید کرد بخشی از تریلرهای ورودی یا خروجی، مربوط به کشورهای اروپایی حوزه بالکان بوده و بخشی دیگر مربوط به کشورهای شمال افریقا است، از این‌رو ایران به‌دلیل واقع شدن در محدوده‌ای ژئوپلتیکی، می‌تواند مسیر ترانزیتی مهمی برای بسیاری از کشورها واقع شود. رئیس خانه اقتصاد و تجارت ایران و ترکیه ادامه داد: از سویی دیگر باید خاطرنشان کرد تنها اهداف تجاری در مباحث ترانزیتی بااهمیت نبوده و مسائل سیاسی نیز در موضوعات اقتصادی تاثیرگذار است. ایجاد روابط مثبت میان کشورها و رسیدگی به درخواست‌ها یا همکاری‌هایی که دارند، از جمله موارد دیپلماتیک است که در فضای روابط تجاری شکل می‌گیرد.

شکل‌گیری راه صادراتی جدید

رئیس خانه اقتصاد و تجارت ایران و ترکیه در ادامه صحبت‌های خود، وجود مشکلات لجستیکی در ایران را یکی از دلایل مهم کاهش روابط تجاری ایران با سایر کشورها عنوان کرد. ابراهیمی در این‌باره توضیح داد: ترکیه یکی از کشورهایی است که از دیرباز با ایران روابط تجاری نزدیک و مهمی داشته است. ترکیه 2 مرز زمینی با ایران داشته و همواره تعاملات و فرآیندهای بازرگانی مهمی میان این 2 کشور برقرار است، اما باوجود تمام سوابق تجاری مهم، ترکیه به همراهی سایر کشورها مشغول ایجاد جاده ابریشم جدیدی است. این راه مهم جدید در مسیر کشورهای شمال ایران مشغول شکل گرفتن است و به‌دلیل وجود مزیت‌های متعدد این راه نسبت به راه ترانزیتی ایران، برخی کشورها از داشتن رابطه تجاری با ایران پا پس کشیدند. وی تصریح کرد: مسیری که ترکیه برای انتقال بارهای خود در نظر گرفته، به‌جای ایران کشورهای گرجستان و خطه شمالی ایران را در برمی‌گیرد. ترکیه و سایر کشورها از این مسیر برای مسائل ترانزیتی خود و ایجاد ارتباطات تجاری با شرق بهره می‌گیرند. کشور ترکیه با اتحاد سایر کشورهای مربوطه، راه‌های انتقالی جدید را شکل داده تا سهم ایران را در مسائل ترانزیتی و به‌طورکل تجارت خارجی کاهش دهد. ابراهیمی ادامه داد: شکل‌گیری راه ابریشم جدید را نمی‌توان اقدامی غیرمنصفانه یا اغراق‌آمیز توصیف کرد، چرا که هر کشوری به فکر منافع خود بوده و بهترین تصمیم را برای حصول مناسب‌ترین نتیجه اتخاذ می‌کند. زمانی که ترکیه یا هر کشور دیگری راهی منطقی‌تر و کم‌هزینه‌تر را برای ترانزیت کالاهای خود به‌دست آورد، طبیعی است که رغبت به استفاده از این راه‌های جدید داشته باشد.

اصلاحات ساختاری ضرورت دارد

ابراهیمی به مزیت‌های رقابتی راه ترانزیتی جایگزین ایران اشاره کرد. او نقایص مربوط به زیرساخت‌های لجستیکی در ایران و ساختارهای قانونی محدودیت‌آفرین را از مهم‌ترین دلایل حذف ایران از فعالیت‌های تجاری کشورهای همسایه عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: در ابتدا باید تاکید کرد ایران همچنان پس از گذشت ادوار مختلف، مزیت‌های ژئوپلتیکی خود را دارا است، به‌ویژه با توسعه روابط بین‌الملل و افزایش اهمیت خطوط ارتباطی، جایگاه ایران بیش از پیش ارزش پیدا کرده است. تریلرها و کامیون‌های کشور ترکیه از مرز خاکی غرب کشور می‌توانند وارد ایران شده و از مرزهای شرقی خارج و به سایر کشورهای مقصد در خاور دور دست‌ یابند، اما وجود محدودیت‌های مختلف و زمانبر بودن روندهای اداری انجام فعالیت‌های ترانزیتی، ترکیه ترجیح داده تا از مسیر دیگری استفاده کند. رئیس خانه اقتصاد و تجارت ایران و ترکیه تصریح کرد: در شرایطی که زیرساخت‌های قانونی و لجستیکی مانع توسعه‌های تجاری کشور شده، باید اصلاحات مهمی در ساختارها و رویکردهای بخش تجارت کشور انجام گیرد. به‌عنوان‌مثال باید مدت زمان و تعداد توقف‌های کامیون‌های ترکی را کاهش دهیم یا انجام بازرسی‌ها و اعلام آزمایشات گمرکی، کمتر از ۷۲ساعت طول بکشد. ابراهیمی افزود: باید تاکید کرد مسیر ترانزیتی ایران نه‌تنها برای کشورهای منطقه، بلکه برای کشورهای اروپایی نیز آشنا است. چون سال‌ها از مسیر انتقال ایران استفاده کرده و برای آنها گذر از این معبر آسان‌تر است، از این‌رو باید تمام موانع فعلی که نتایج بازدارنده‌ای را برای سایر کشورها دارند، رفع کنیم و به‌دنبال افزایش نقش ایران در توسعه‌های تجاری بین‌المللی باشیم.

تامین زیرساخت‌های لجستیکی

رئیس خانه اقتصاد و تجارت ایران و ترکیه در ادامه به راهکارهای بازگشت ایران به تجارت‌های خارجی اشاره کرد. او اصلاح ساختاری را مهم‌ترین راه‌حل این مسئله عنوان کرد و گفت: بهبود وضعیت بسترهای لجستیکی و حمل‌ونقلی در ایران از مهم‌ترین ضرورت‌های توسعه تجارت است. در بحث ترانزیت مناسب به‌نظر می‌رسد تا دنبال تسهیلات ساختاری برای رانندگان باشیم. به‌عنوان مثال پارکینگ‌ها و ایستگاه‌های ویژه‌ای همچون استراحتگاه مناسب رانندگان ایجاد شود. باید خاطرنشان کرد ایجاد فضای ترانزیت آسان به‌ویژه در حمل‌ونقل زمینی، از اولویت‌های مهمی برخوردار است. ابراهیمی ادامه داد: برای تامین زیرساخت‌ها و اصلاح ظرفیت‌های ساختاری در بخش ترانزیت می‌توان از بخش خصوصی نیز کمک گرفت. در حال‌ حاضر فضای مناسبی برای رانندگان ترانزیتی وجود نداشته و در مرزها شاهد صف‌های طولانی کامیون‌ها و تریلرها هستیم. همین شرایط نامناسب، کشورها را از انتخاب ایران به‌عنوان مسیر تجاری بازمی‌دارد.

کم‌توجهی به منافع ترانزیت

کیومرث فتح‌الله کرمانشاهی، معاون کل اسبق سازمان توسعه تجارت در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به تشریح ظرفیت‌های ترانزیتی ایران پرداخت. به‌نظر او توجه به این ظرفیت‌ها می‌تواند مزیت‌های بی‌شماری را اقتصاد کلان کشور به‌همراه داشته باشد. کرمانشاهی در این‌باره توضیح داد: در اصطلاح عامیانه، ایران در چهار راه عالم ایستاده و از نظر موقعیت جغرافیایی، می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای تاثیرگذار در بحث ترانزیت عمل کند، اما باید در نظر داشت توسعه تجارت و قرارگیری در جایگاه کشوری مهم و تاثیرگذار در مسئله ترانزیت، زیرساخت‌های لازم خود را می‌طلبد. به‌بیانی دیگر، اگر خواستار بهبود شرایط ترانزیت بین‌المللی در ایران هستیم، باید بسترها و ساختارهای متناسب با آن را ارتقا بخشیم. وی ادامه داد: باید اذعان کرد هنوز به‌طورکامل اهمیت ترانزیت در ایران را متوجه نشدیم و نمی‌دانیم که توجه به این مسئله می‌تواند چه منافعی را برای اقتصاد کشور به‌همراه داشته باشد. به‌نظر می‌رسد ترانزیت باید یک اولویت اقتصادی ـ تجاری در کشور تلقی شود؛ به‌گونه‌ای که بتوان از آن به‌نفع اقتصاد کلی کشور بهره گرفت. از سویی دیگر غیرقابل‌انکار است که تحریم‌ها تاثیری مستقیم بر روند تامین زیرساخت‌های تجهیزاتی و همچنین فرآیندهای ترانزیتی کشور داشته است.

توافقنامه‌ها اجرا شوند

کرمانشاهی در ادامه صحبت‌های خود به راهکارهای توسعه مسائل ترانزیتی کشور اشاره کرد و گفت: همواره مسائل مختلفی در بهبود شرایط ترانزیت ایران و توسعه روابط تجاری با سایر کشورها دخیل است، اما به‌طورکلی چند مولفه کلیدی از اهمیت بیشتری نسبت به سایرین برخوردار هستند. یکی از این مولفه‌ها، بحث فرماندهی واحد مرزها است؛ یعنی یک نفر حرف آخر را در مسائل تجاری مرزی کشور بزند و چنددستگی میان تصمیمات نداشته باشیم. مدیریت جزیره‌ای به‌نفع هیچ اقتصادی نیست و هیچ‌کس آن را تایید نمی‌کند. در وضعیت کنونی مرزها، نیازمند بررسی، فرماندهی واحد و در نهایت هماهنگی جامع هستیم. وی تصریح کرد: ترانزیت یکی از بحث‌های مهم توسعه تجارت بوده و رسیدگی به آن، نیازمند تدوین برنامه‌های استراتژیک است. در گام نخست باید در روابط دوجانبه و چندجانبه، با کشورهای طرف ترانزیت به‌توافق برسیم. از سویی دیگر باید تاکید داشت تنها امضای توافقنامه کارساز نیست و باید این پیمان‌ها را به مرحله اجرا برسانیم. در سال‌های اخیر خبر انعقاد تفاهمنامه‌های مشترک زیادی در بحث ترانزیت و روابط تجاری ایران و سایر کشورها اعلام شده اما هیچ‌کدام از این تفاهمنامه‌ها اجرا نشدند که این مسئله خود نقص بزرگی به‌حساب می‌آید.

پیامدهای توافقنامه‌های چندجانبه

کرمانشاهی درباره تاثیر زیرساخت‌های لجستیکی بر بهبود مسائل ترانزیتی کشور گفت: همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، مسئله ترانزیت می‌تواند مزیت‌های زیادی برای اقتصاد کشور داشته باشد و مهم‌ترین نتیجه آن توسعه تجارت است. من معتقدم باوجود تمام نقایص لجستیکی و ضعف‌های ساختاری، اگر سیاست‌های صحیحی برای اجرای برنامه‌های توسعه تجاری تدوین شود، می‌توان از شرایط فعلی بهره کافی برد. اگر توافقنامه‌های چندجانبه به‌نحو مطلوبی به مرحله اجرا برسند، می‌توان نتایج مثبت بی‌شماری را شاهد بود و عددی که اکنون به‌عنوان رقم میزان ترانزیت ذکر می‌شود، افزایش خواهد یافت. تنها باید عزمی جدی برای عملیاتی شدن اهداف و برنامه‌ها وجود داشته باشد.

سخن پایانی

در عرصه تجارت بین‌الملل، بهره‌برداری از موقعیت جغرافیایی برای حمل‌ونقل کالا و تسهیل تجارت میان کشورها به یک مزیت تبدیل شده و به‌عنوان یک شاخص در راستای رشد در تمامی زمینه‌ها از جمله تجارت، اشتغال، حمل‌ونقل و...می تواند موثر باشد. برخی کشورها با دارا بودن موقعیت جغرافیایی راهبردی و سرمایه‌گذاری در امور زیربنایی (تجهیزات بندری، جاده‌ها، راه آهن و...) توانسته‌اند از این مزیت برای افزایش درآمدهای ارزی و ارتقای جایگاه خود در توسعه تجارت ملل محصور در خشکی، به‌نحو مطلوب استفاده کنند. ایران نیز به‌دلیل دارا بودن ظرفیت‌های مهم تجاری، باید به‌دنبال رفع موانع موجود برای افزایش سهم خود در مسائل ترانزیتی باشد.