در چند سال اخیر مسائل زیادی در کوچک شدن مشاغل و بیکاری کارگران دخیل بوده که از جمله آنها می‌توان به اپیدمی کرونا، مشکل تامین مواد اولیه به‌دلیل تحریم‌ها، تورم فزاینده و... اشاره کرد. مجموع این عوامل به بحران بیکاری و کوچک شدن سفره معیشت کارگران دامن زده است. از جمله راهکارهای حمایت از کارگران برای جلوگیری از کوچک شدن سفره معیشت‌شان، استفاده از ابزارهای قانونی نظیر پرداخت حقوق بیمه بیکاری است. استفاده از امکان بیمه بیکاری منوط به شرایطی است که صمت در گفت‌وگو با کارشناسان حوزه بیمه به این موضوع پرداخته است.

چتر حمایتی قانون‌گذار برای کارگران

عیسی رمضانی، کارشناس بیمه تامین اجتماعی درباره چگونگی روند استفاده از مزیت بیمه بیکاری به صمت گفت: وضع قوانینی از جمله بیمه بیکاری یکی از تدابیر مهم قانون‌گذار در جهت حمایت از افرادی است که بنا به دلایلی شغل خود را از دست می‌دهند.

وی افزود: در قانون، بیکار به کسی گفته می‌شود که با اراده و خواست خود بیکار نشده و قبلا کاری داشته و آماده پذیرش کار دیگری است. تشخیص این امر که آیا بیکار شدن کارگر ارادی بوده یا خیر، بر عهده کارشناس سازمان تامین اجتماعی و اداره کار و امور اجتماعی مربوط به کارگاه بیمه‌شده است.

این کارشناس بیمه تامین اجتماعی بیان کرد: براساس قانون بیمه بیکاری، تمام افراد مشمول قانون کار و بیمه تامین ‌اجتماعی، مشمول این قانون هستند و در صورت بیکار شدن غیرارادی تحت حمایت سازمان تامین‌اجتماعی قرار می‌گیرند.

افزایش درخواست بیمه بیکاری

وی با اشاره به افزایش تقاضای دریافت مقرری بیمه بیکاری به‌دنبال مشکلات اقتصادی واحدهای تولیدی گفت: قبل از هر چیز باید بیکار شدن فرد برای سازمان تامین اجتماعی محرز شود که تشخیص این موضوع فقط در صلاحیت کارشناسان سازمان تامین اجتماعی است.

این کارشناس خاطرنشان کرد: به‌موجب قانون بیمه بیکاری، بازنشستگان و ازکارافتادگان کلی و شاغلان بیمه‌های مشاغل آزاد و اختیاری و همین‌طور اتباع خارجی از شمول این قانون خارج هستند، زیرا برقراری مقرری بیمه بیکاری یکی از حمایت‌های مهم تامین‌اجتماعی از کارگران تحت پوشش این سازمان است.

بیمه بیکاری کارفرما

رمضانی ادامه داد: علاوه بر بیمه‌شدگانی که به‌صورت غیرارادی شغل خود را از دست می‌دهند، بعضا برخی از کارفرمایان نیز به‌دلیل بازسازی، اصلاح و بروزرسانی خطوط تولید، مجبور می‌شوند برخی نیروهای کار را برای مدتی تعدیل کنند. این کارفرمایان نیز در صورت احراز شرایط قانونی، مشمول دریافت مقرری بیمه بیکاری خواهند بود.

حفظ سابقه بیمه

وی با اشاره به اینکه حمایت از بیمه‌شدگان واجد شرایط در دوره بیکاری، صرفا منحصر به پرداخت مقرری بیکاری نیست، افزود: مشمولان این قانون علاوه بر مقرری ماهانه از خدمات درمانی هم استفاده می‌کنند و سابقه بیمه نیز برای آنها لحاظ
می‌شود.

این کارشناس بیمه تامین اجتماعی درباره روند ارائه درخواست استفاده از مزیت بیمه بیکاری توضیح داد: بعد از شیوع بیماری کرونا و محدودیت‌های ترددی ناشی از آن، سیستم غیرحضوری اعلام بیکاری و درخواست مقرری با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ایجاد شده که در حال ‌حاضر تمام فرآیند این کار از ارائه درخواست گرفته تا معرفی و بررسی شرایط و صدور حکم و برقراری مقرری به‌صورت غیرحضوری انجام می‌شود.

وی با اشاره به اینکه منابع مربوط به بیمه بیکاری از محل صندوق سازمان تامین اجتماعی تامین می‌شود، اظهار کرد: قانون‌گذار از کل حق‌بیمه کارگران ۳ درصد حق‌بیمه بیکاری در نظر گرفته که پرداخت آن برعهده کارفرما است. این رقم ماهانه به صندوق بیمه بیکاری سازمان تامین اجتماعی واریز می‌شود تا از محل آن مقرری بیمه بیکاری به واجدان شرایط پرداخت شود.

قوانین کهنه

رمضانی تاکید کرد: قوانین مرتبط با بیمه بیکاری بسیار کهنه است و در حال ‌حاضر منابع صندوق به‌تنهایی جوابگوی نیاز روزافزون «حقوق دوران بیکاری» نیست.

وی یادآور شد: وقتی کل کشور درگیر یک مشکل فراگیر مانند شیوع کرونا می‌شود و تعداد بیکاران و افرادی که در یک دوره زمانی شغل خود را از دست می‌دهند افزایش می‌یابد، منابع صندوق بیمه بیکاری جوابگوی حل مشکل کل جمعیت مشمول نخواهد بود؛ بنابراین ارتقای خدمات و تسهیل در برقراری مقرری بیمه بیکاری، نیازمند تامین منابع پایدار است. یکی از پیشنهادهای مطرح در این زمینه این است که علاوه بر کارفرما، دولت نیز در زمان اشتغال هر بیمه‌شده، در تامین منابع صندوق بیمه بیکاری مشارکت داشته باشد.

معضل قرارداد‌های شفاهی و سفیدامضا

این کارشناس با اعلام اینکه بیش از ۹۶ درصد قراردادهای کار، موقت است تصریح کرد: حجم زیادی از قراردادها در کشور شفاهی است. کارفرمایان برای ایجاد نشدن تعهدات قانونی در قبال کارگران ترجیح می‌دهند قراردادها را به‌صورت شفاهی منعقد کنند و نیروی کار نیز از سر ناچاری مجبور به پذیرش این گونه قراردادها است.

وی قرارداد سفیدامضا را دیگر چالش کارگران عنوان کرد و گفت: متاسفانه بسیاری از کارگران به‌دلیل آگاه نبودن از حق و حقوق قانونی خود صرفا با هدف داشتن شغل هر ماه برگه‌هایی را به‌شکل سفید امضا می‌کنند، در حالی که با این کار این حق را به کارفرما می‌دهند که هر رقمی را به‌عنوان میزان حقوق در آن ثبت کند؛ از همین رو راه فرار از دین برای کارفرما باز می‌شود.

این کارشناس بیمه تامین اجتماعی متذکر شد: دولت باید هرچه زودتر با راه‌اندازی سامانه جامع روابط کار از شکل‌گیری قراردادهای سفیدامضا جلوگیری کند.

وی ادامه داد: با راه‌اندازی کامل و یکپارچه سامانه جامع روابط کار تمامی دادخواست‌ها در این سامانه ثبت می‌شوند و با انعکاس شفاف روابط بین کارگر و کارفرما، سامانه اجازه ثبت قرارداد سفیدامضا را نمی‌دهد؛ به این ترتیب بساط قراردادهای سفیدامضا جمع خواهد شد.

دریافت حقوق بدون قرارداد

رمضانی در پاسخ به این پرسش که چگونه بدون داشتن قرارداد می‌توان از امتیاز بیمه بیکاری استفاده کرد، توضیح داد: برای دریافت مقرری بیمه بیکاری، قطع همکاری باید از طرف کارفرما باشد تا کارگر بتواند از بیمه بیکاری استفاده کند.

این کارشناس بیمه تامین اجتماعی یادآور شد: اگر کارگر با اراده خود ترک‌کار کند، بیمه بیکاری به وی تعلق نمی‌گیرد، اما اگر فرد نیاز به بیمه بیکاری دارد، لازم است یک قرارداد به‌عنوان خاتمه همکاری نوشته شود.

رمضانی خاطرنشان کرد: یکی از مدارک لازم برای استفاده از بیمه بیکاری قرارداد یک سال آخر کار که با نامه عدم نیاز و لیست بیمه همخوانی داشته باشد، است.

رمضانی با اشاره به اینکه بسیاری از کارفرمایان از دادن کپی قرارداد به کارگر امتناع می‌ورزند، گفت: اگر کارفرما از ارائه رونوشت قرارداد به کارگر امتناع کند، کارگر می‌تواند با رای هیات حل اختلاف وزارت کار نسبت به استفاده از بیمه بیکاری اقدام کند و در واقع همان رای نوعی مدرک برای استفاده از بیمه بیکاری خواهد بود.

دیوان عدالت اداری آخرین مرجع  شکایت از کارفرماست

اکرم مرجانی، کارشناس بیمه تامین اجتماعی درباره عوامل محرومیت کارگر از امتیازات بیمه بیکاری به صمت گفت: هر عاملی که کارگران را وادار کند هرچه مقابل‌شان بگذارند، امضا کنند؛ چه قرارداد سفید و چه تسویه‌حسابِ سفید باعث می‌شود کارگران برای دریافت بیمه بیکاری با مشکل مواجه شوند.

وی راهکار دریافت حق و حقوق کامل از کارفرما به‌ویژه بیمه بیکاری پس از «تسویه حساب سفید» را طرح دعوا در هیات‌های حل اختلاف وزارت کار اعلام کرد و گفت: کارگری که حق و حقوقش را بعد از اخراج، به‌واسطه امضای تسویه حساب سفید نگرفته، تنها راهی که پیش رو دارد، طرح دعوا در هیات‌های تشخیص و حل اختلافِ وزارت کار است.

وی ادامه داد: اگر این هیات‌ها، قانون مجازات و رای دیوان عدالت اداری را مبنا قرار ندهند و کارفرما را محکوم نکنند، کارگر باید به سطوح بالاتر و حتی به دیوان عدالت شکایت کند.

سفیدامضا ممنوع

مرجانی متذکر شد: مراحل شکایت از کارفرما تا دریافت رای دیوان عدالت اداری فرآیندی زمانبر است و برای کارگر بیکار، هزینه زیادی دارد؛ بنابراین توصیه می‌شود افراد از امضای هرگونه قرارداد سفید خودداری کنند.

وی بیان کرد: طبق قانون هیچ کارفرمایی حق ندارد «قرارداد سفیدامضا» از کارگر دریافت کند. همچنین کارفرما باید یک نسخه کامل از قرارداد را در اختیار کارگر قرار دهد و یک نسخه را هم به اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی محل ارسال کند و هر کارفرمایی که این موارد قانونی را رعایت نکند، مرتکب تخلف قانونی شده است. این کارشناس بیمه تامین اجتماعی یادآور شد: کارگران در مواجهه با تخلفی ازسوی کارفرما در موارد ذکرشده می‌توانند با مراجعه به ادارات کار به هیات‌های تشخیص و حل اختلاف دادخواست بدهند تا به عدم رعایت حقوق آنها ازسوی کارفرما رسیدگی شود.

شرایط دریافت بیمه بیکاری

وی درباره شرایط کارگران برای دریافت مزایای بیمه بیکاری اظهار کرد: بیمه‌شده باید قبل از بیکار شدن حداقل ۶ ماه سابقه پرداخت بیمه داشته باشد. همچنین مکلف است ظرف ۳۰ روز از تاریخ بیکاری با اطلاع مراتب بیکاری به واحدهای کار و امور اجتماعی آمادگی خود را برای اشتغال به کار تخصصی یا مشابه آن اعلام کند.

این کارشناس بیمه تامین اجتماعی ادامه داد: مراجعه کارگران بعد از ۳۰ روز با عذر موجه و به تشخیص هیات اختلاف تا 3 ماه امکان‌پذیر خواهد بود.

وی خاطرنشان کرد: بیمه‌شده بیکار مکلف است در دوره‌های کارآموزی و سوادآموزی که توسط واحد کار و امور اجتماعی، نهضت سوادآموزی یا سایر واحدهای ذی‌ربط با تایید وزارت کار و امور اجتماعی تعیین می‌شود، شرکت و هر 2 ماه یک بار گواهی اخذشده از محل آموزش را به شعب تامین اجتماعی تسلیم کند.

ترک کار

مرجانی تاکید کرد: برخی اوقات کارفرما از غفلت کارگر سوءاستفاده و با اینکه کارگر همچنان مشغول کار است «ترک‌کار» او را به سازمان تامین اجتماعی اعلام می‌کند تا از پرداخت حق و حقوق قانونی کارگر سر باز زند.

وی با اشاره به اینکه اعلام ترک‌کار کارگر ازسوی کارفرما موجب ابطال حق و حقوق قانونی کارگر می‌شود، گفت: کارفرما با طرح این موضوع که کارگر تمایلی به انجام کار ندارد، از پرداخت حق بیمه وی اجتناب می‌کند؛ از همین رو لازم است کارگران به‌صورت متناوت وضعیت بیمه خود را از طریق سایت تامین اجتماعی پیگیری کنند، زیرا اعلام ترک‌کار باعث ایجاد اختلال در روند تعلق گرفتن بیمه بیکاری به کارگر
می‌شود.وی با اشاره به اینکه تغییر در وضعیت مالی کارفرما، تغییرات عمده در شرایط اقتصادی کشور و همچنین شرایط کار هر یک می‌تواند به‌عنوان عاملی برای اخراج کارگران محسوب شود، افزود: هزینه‌ها و میزان حقوق و مزایای ناشی از اجرای قرارداد کار ارتباط مستقیمی با تعداد کارگران دارد.

این کارشناس ادامه داد: در شرایطی که وضعیت اقتصادی مطلوب نباشد کارفرما چاره‌ای جز اخراج کارگران و فسخ قرارداد کار ندارد؛ بنابراین کارگران باید به حق و حقوق قانونی که وزارت کار برای آنها در نظر گرفته آگاه باشند تا در صورت اخراج ازسوی کارفرما بتوانند از طریق دریافت مقرری بیمه بیکاری نیازهای معیشتی خود را برطرف کنند.

دوره آزمایشی خلاف قانون

مرجانی در پاسخ به این پرسش که آیا گذراندن دوره کار آزمایشی بدون پرداخت حق‌بیمه از طرف کارفرما قانونی است، بیان کرد: خیر، طبق ماده ۱۴۸ قانون کار، باید همه کارگران شاغل در کشور از روز ابتدایی و آغاز کار بیمه شوند. کارفرما حتی در صورت جلب نظر و توافق با کارگر اختیاری برای بیمه نکردن او ندارد و این کار غیرقانونی است، به همین دلیل این نوع بیمه، بیمه اجباری نام‌گذاری
شده است. وی افزود: هیچ فردی نباید به بهانه گذراندن دوره آزمایشی از حق‌بیمه محروم باشد؛ بنابراین افراد در صورت مشاهده چنین تخلفی ازسوی کارفرما می‌توانند با مراجعه به نزدیک‌ترین اداره کار مراتب را به سازمان تامین اجتماعی و وزارت کار گزارش کنند تا براساس قانون با کارفرمای خاطی برخورد شود.

سخن پایانی

جبر اقتصادی باعث شده نیروی کار برای برخورداری از حداقل معیشت به هر تقاضای کارفرما تن دهد که قرارداد سفیدامضا، کار بدون پرداخت حق‌بیمه، کار به شرط گذراندن دوران طولانی آزمایشی و... از جمله این موارد هستند. کارشناسان حوزه بیمه به افراد جویای کار پیشنهاد می‌کنند قبل از شروع کار از حق و حقوق‌شان آگاهی پیدا کنند. کارگران باید از کارفرما درخواست پرداخت حق‌بیمه کنند تا در صورتی که کارفرما به هر دلیلی مجبور به تعطیلی واحد یا تعدیل نیرو شد، حقی از کارگر ضایع نشود؛ بر این مبنا کارگر می‌تواند با استفاده از امتیاز بیمه بیکاری تا یافتن شغل جدید با دریافت حقوق ماهانه از بیمه تامین اجتماعی گذران معیشت کند.