آلومینیوم یکی از فلزات اساسی است که کاربردهای فراوانی در صنایع مختلف ازجمله در صنعت ساختمان، خودروسازی، حمل‌ونقل، صنایع نظامی، دفاعی، بسته‌بندی الکترونیک و انتقال برق دارد. تولید آلومینیوم یکی از صنایع استراتژیک در جهان است. تولید پایدار و سازگار با محیط‌زیست از مهم‌ترین ویژگی‌های آلومینیوم است که تاثیر بسزایی بر صنعتی شدن و پیشرفت کشورها دارد؛ بر همین اساس نیز از این فلز نقره‌ای رنگ با عنوان فلز آینده نام برده می‌شود. ایران به‌عنوان نخستین تولیدکننده آلومینیوم در خاورمیانه شناخته می‌شود. با این وجود در طول سال‌های گذشته کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و خاورمیانه همچون امارات متحده عربی، بحرین، عربستان سعودی و قطر توانسته‌اند سهم خود را در تولید آلومینیوم برپایه بهره‌مندی از ذخایر انرژی افزایش دهند و در مقابل ایران حتی از تحقق اهداف نخست خود برای توسعه صنعت آلومینیوم نیز باز مانده است. این عقب‌ماندگی در سایه نبود متولی واحد برای این صنعت و نظارت دقیق بر عملکرد آن ایجاد شده است.

قیمت مواد اولیه، چالش اصلی تولیدکنندگان آلومینیوم

هوشنگ گودرزی، فعال صنعت آلومینیوم در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: تولید آلومینیوم از اهمیت ویژه‌ای برای اقتصاد ایران برخوردار است. این صنعت برپایه بهره‌مندی از ذخایر ارزان انرژی در کشور شکل گرفته و توسعه یافته است. با این وجود فعالان صنعت آلومینیوم در روند فعالیت خود با چالش‌های جدی روبه‌رو هستند که تولید آنها را تحت تاثیر منفی قرار می‌دهد.

وی افزود: تامین مواد اولیه با بهای مناسب یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های تولیدکنندگان صنایع پایین‌دستی آلومینیوم در کشور ما است. در واقع میان صنایع بالادستی و پایین‌دستی در تعیین فرمول قیمت‌گذاری آلومینیوم در سال‌های گذشته، همواره چالش وجود داشته است. فرمول تعیین قیمت پایه شمش آلومینیوم برابر است با: «قیمت شمش آلومینیوم در بورس فلزات لندن× ۱.۱ × میانگین نرخ ارز» با این وجود فعالان صنایع پایین‌دستی آلومینیوم کشور نسبت به این نرخ معترض هستند و آن را اشتباه می‌دانند، چراکه با این فرمول، قیمت شمش آلومینیوم در بازار جهانی به‌مراتب پایین‌تر از بهای فروش این محصول در بازار داخلی خواهد بود.

گودرزی گفت: سندیکای صنایع آلومینیوم کشور پیشنهاد داده فرمول تعیین قیمت پایه شمش آلومینیوم به‌گونه‌ای تغییر کند که بهای فروش شمش در بازار داخلی حداکثر با بهای صادراتی این محصول برابری کند؛ به این ترتیب فرصتی برای رقابت میان صنایع پایین‌دستی با رقبای سایر کشورها فراهم می‌شود.

این فعال صنعت آلومینیوم افزود: عرضه محدود شمش آلومینیوم در بورس کالا، چالش دیگری است که به رشد قابل‌توجه بهای این محصول در رینگ معاملاتی بورس کالا منتهی می‌شود و بر عملکرد صنعتگران تاثیر منفی دارد. در واقع عرضه محدود شمش آلومینیوم در بورس کالا زمینه‌ساز شدت گرفتن رقابت برای خرید این محصول در رینگ معاملاتی می‌شود. این رقابت در هفته‌های اخیر از ۱۰ تا ۲۰ درصد برآورد شده است. در هفته‌های گذشته چند بار عرضه آلومینیوم در بورس کالا، ملغی شده که همین موضوع رقابت را در رینگ معاملاتی بورس کالا، تشدید کرده است.

ضرورت نظارت بر اجرای مصوبات قانونی

گودرزی گفت: نهاد ناظر بر فرآیند عرضه محصولات مختلف و تنظیم بازار صنایع معدنی، وزارت صنعت، معدن و تجارت است؛ بر همین اساس از این وزارتخانه انتظار می‌رود ضمن بررسی شرایط تولید در صنایع آلومینیوم، مانع گرانفروشی و ضرر فعالان صنایع پایین‌دستی شود. در همین حال سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان وظیفه بررسی این شرایط را بر عهده دارد، اما در عمل هیچ اقدام اجرایی در راستای حمایت از صنایع پایین‌دستی ترتیب داده نمی‌شود. وی افزود: در ماه‌های اخیر فرآیند تعیین قیمت پایه شمش آلومینیوم در بورس کالا، برعهده بورس کالا گذاشته شده و نگرش بورس کالا نیز در حمایت از صنایع بالادستی خلاصه شده است. در چنین شرایطی شاهد رشد قابل‌توجه بهای این محصول در بورس کالا هستیم. در واقع باید پذیرفت عملکرد صنایع پایین‌دستی و متضرر شدن آنها، از اهمیت کافی برای مدیران برخوردار نیست.

گودرزی افزود: برخی از صنایع بالادستی آلومینیوم کشور به دولت وابسته هستند، اما برخی دیگر در اختیار بخش خصوصی هستند. در حال حاضر واحدهایی که به‌نوعی به دولت وابسته هستند، در تامین نیاز صنایع پایین‌دستی فعالانه‌تر عمل می‌کنند.

گودرزی در پاسخ به سوالی مبنی بر چگونگی نظارت بر روند تامین نیاز صنایع پایین‌دستی ازسوی سیاست‌گذاران گفت: رفع بسیاری از مشکلات در صنایع آلومینیومی نیازمند نظارت دقیق بر عملکرد واحدهای بالادستی است. با این حال نظارت دقیقی بر اجرای مصوبات قانونی وجود ندارد و همین موضوع نیز عملا فعالیت صنایع را تحت تاثیر منفی قرار می‌دهد؛ بر این اساس انتظار می‌رود نظارت دقیقی بر اجرای دستورالعمل‌ها و تامین نیاز واحدهای پایین‌دستی صنایع آلومینیوم کشور وجود داشته باشد.

وی افزود: صنایع بالادستی آلومینیوم کشور برپایه بهره‌مندی از انرژی ارزان در کشور احداث شده‌ و توسعه یافته‌اند. این واحدها در حال حاضر بر پایه بهره‌مندی از همین مزیت‌ها، امکان رقابت در بازار جهانی را یافته‌اند؛ بنابراین موظفند در درجه نخست نیاز صنایع پایین‌دستی به محصول را تامین کنند.

فروش شمش آلومینیوم با قیمت بالا در بازار داخلی، هزینه تمام‌شده تولید را در واحدهای پایین‌دستی افزایش داده است. در چنین شرایطی صنایع آلومینیومی ما توان رقابت در بازار جهانی را ندارند و عملا بستر فروش خود را از دست داده‌اند، اما شمش ارزان آلومینیوم ایران، امکان رقابت‌پذیری حداکثری را برای تولیدکنندگان ترک فراهم کرده است؛ بنابراین بازنگری در این سیاست‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد.

جای خالی آلومینیوم در سیاست‌‌گذاری

آریا صادق‌نیت حقیقی، فعال صنعت آلومینیوم در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: نبود سیاست‌گذاری جامع برای زنجیره آلومینیوم بزرگ‌ترین چالشی است که فرآیند تولید در این بخش را تحت تاثیر منفی قرار می‌دهد. این صنعت تحت تاثیر مشکلات به گذر روزگار دچار شده و سیاست‌گذاری در این صنعت به‌منزله هدف‌گذاری اصولا محلی از اعراب ندارد. وی افزود: در افق ۱۴۰۴ تولید ۱.۵ میلیون تن شمش آلومینیوم هدف‌گذاری شده است. در حال حاضر این امید می‌رود که میزان تولید در صنعت آلومینیوم در سال جاری به نصف ظرفیت یادشده برسد؛ این در حالی است که تنها ۳ سال تا افق ۱۴۰۴ فرصت داریم؛ بنابراین باید گفت یک بار هم که هدفی برای این صنعت تدوین شده، هیچ الزامی برای تحقق آن وجود ندارد. حقیقی گفت: در واقع سیاست‌گذاران هیچ الزام و توجهی به تحقق اهداف توسعه‌ای این صنعت ندارند و عملا آن را نادیده می‌گیرند.  این فعال صنعت آلومینیوم در ادامه تاکید کرد: صنایع بالادستی تنها به کسب بیشترین سود فکر می‌کنند و تعهدشان نسبت به خدمات دولتی که دریافت می‌کنند، اهمیت چندانی ندارد. حال باتوجه به آنکه هیچ ارگان تصمیم‌گیر، تصمیم‌ساز و نظارتی وجود ندارد، این واحدهای بالادستی عملا ملزم به تامین نیاز صنایع پایین‌دستی نمی‌شوند؛ بنابراین مشکلات متعددی برای صنایع در مسیر تامین مواد اولیه پدید می‌آید.

کمبود انرژی، مانع جدی تولید

حقیقی گفت: مصرف انرژی در تولید شمش آلومینیوم قابل‌توجه است. انرژی در تمامی حلقه‌های تولید این محصول استفاده می‌شود و نقش غیرقابل جایگزینی را در فرآیند تولید برعهده دارد. در واقع انرژی را باید مولفه اصلی تولید این محصول دانست. وی افزود: اغلب صنایع از کوره‌های ذوب برای تداوم تولید خود استفاده می‌کنند؛ بنابراین گاز و برق فاکتورهای مهمی برای تداوم تولید در صنعت آلومینیوم هستند. خطوط نورد، دستگاه‌های برش، اکسترود و سایر تجهیزاتی که در فرآیند تولید محصولات آلومینیومی کاربرد دارند نیز نیازمند تامین انرژی هستند؛ بنابراین با بروز بحران در تامین انرژی، صنایع پایین‌دستی از دو منظر تحت تاثیر قرار می‌گیرند؛ از یک ‌سو با ایجاد محدودیت در تامین انرژی صنایع بالادستی، تولید مواد اولیه واحدهای پایین‌دستی محدود می‌شود که این موضوع رشد فزاینده قیمت مواد اولیه را به‌دنبال دارد و عملا تولید واحدهای پایین‌دستی را تحت تاثیر منفی قرار می‌دهد و از سوی دیگر فرآیند تولید در صنایع پایین‌دستی نیز با ایجاد محدودیت در تامین انرژی، عملا تحت تاثیر منفی قرار می‌گیرد.  این فعال صنعت آلومینیوم با اشاره به محدودیت برق این واحدها در فصل تابستان و ماه‌های گرم سال گفت: در طول سال‌های گذشته در نام‌گذاری هر سال تولید، نقش محوری داشته است. با این وجود تولید جزو هیچ یک از اولویت‌های سیاست‌گذاران نیست. یعنی تولید تنها به شعار محدود است و راهکار عملیاتی برای حمایت از آن ترتیب داده نمی‌شود.  به‌عنوان مثال هر بار صنایع در درجه نخست قربانی محدودیت‌های انرژی می‌شوند و این مشکلات عملا نادیده انگاشته می‌شود؛ کما اینکه در سال جاری محدودیت‌هایی در تامین برق صنایع وجود داشت. در ماه‌های گرم سال، هر هفته حداقل یک بار، برق واحدهای تولیدکننده آلومینیوم کشور قطع شد. با این وجود دولتمردان با افتخار می‌گویند در تابستان امسال، خاموشی نداشته‌ایم. گویا صنعت هیچ محلی از اعراب و توجه در فرآیند سیاست‌گذاری ندارد. حقیقی گفت: از هم‌اکنون نیز زمزمه‌های قطع گاز در زمستان مطرح شده است. این مشکل در سال‌های گذشته نیز وجود داشته و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آتی نیز ادامه یابد. بدون تردید تداوم این چالش در نهایت به ضرر صنایع آلومینیوم کشور است و عملا تداوم تولید را در این زنجیره، تحت تاثیر منفی قرار می‌دهد. این فعال صنعت آلومینیوم گفت: اگر سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی برای توسعه میادین گازی انجام نگیرد، این چالش در سال‌های آینده به‌شدت جدی خواهد شد؛ بدین ترتیب یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گازی دنیا، با کمبود و محدودیت انرژی روبه‌رو می‌شود.

سخن پایانی

از مجموع موارد یادشده می‌توان این‌طور برداشت کرد که صنعت آلومینیوم با چالش‌های جدی در مسیر فعالیت خود روبه‌رو است. بخش بزرگی از مشکلات این صنعت از نبود متولی دقیق برای آن نشأت می‌گیرد. در واقع این صنعت فاقد سیاست‌گذاری صحیح است و همین موضوع نیز عملا توسعه این بخش را تحت تاثیر منفی قرار داده است. برای رفع بحران‌های یادشده در این بخش، تشکیل یک نهاد تصمیم‌گیر و در ادامه نظارت قوی بر اجرای صحیح قوانین در این حوزه ضروری به‌نظر می‌رسد.