وزیر اقتصاد آلمان که عضو حزب سبزها است، پیش از این ـ براساس مرام حزب خود ـ از مخالفان استفاده از انرژی‌های فسیلی به‌شمار می‌رفت، اما در حال‌ حاضر باتوجه به قطع گاز روسیه، از فعال کردن نیروگاه‌های زغال‌سنگ سخن گفته است. روبرت هابک گفت: قدم نهادن در این راه برای من کار آسانی نیست، اما گامی ضروری به‌شمار می‌رود.

دولت جدید آلمان در سیاست‌های اولیه خود اعلام کرده بود تا سال ۲۰۳۰ به استفاده از زغال‌سنگ برای تولید برق پایان خواهد داد.

در سال ۲۰۲۱ سهم گاز تنها در تولید برق آلمان ۱۰درصد بود که وزیر اقتصاد با طرح جدید خود در نظر دارد زغال‌سنگ را جایگزین کند، اما استفاده از گاز تنها به تولید برق منحصر نمی‌شود و دیگر صنایع آلمان ۶۰درصد به گاز متکی هستند.

این عقب‌نشینی از مواضع سختگیرانه اروپایی در زمینه کربن صفر علاوه بر اینکه چشم‌انداز تولید و مصرف مواد معدنی را  ـ حداقل در کوتاه‌مدت ـ تغییر می‌دهد، عواقب ناخوشایندی هم در حوزه محیط‌زیست خواهد داشت. این موضوع گزارش امروز صمت است. نظرات 2تن از فعالان و صاحب‌نظران حوزه معدن و محیط‌زیست را در این‌باره بخوانید.

محیط‌زیست یا معیشت؛ اولویت با کدام است؟

تورج فتحی ـ معاون دفتر حفاظت و مدیریت زیست‌محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست:  در بیشتر موارد مسائل محیط‌زیستی قربانی مسائل و مشکلات دیگر زندگی بشر به‌ویژه در حوزه اقتصاد و سیاست می‌شود که به فرآیند تخریب دامن می‌زند. به‌همین‌دلیل است که بسیاری از پروژه‌های محیط‌زیستی به‌خاطر شرایط اقتصادی زمین می‌خورد یا با دقت و وسواس اجرا نمی‌شود.

بنابراین طبیعی به‌نظر نمی‌رسد که تولیدکنندگان یا صاحبان صنایع باتوجه به شرایط اقتصادی تصمیم بگیرند به تعهداتی در زمینه محیط‌زیست دارند وفادار بمانند یا خیر.

در بسیاری از مواقع می‌بینیم که در ابتدای راه کارخانجات و صنایع تولیدی و معدنی تعهدات کاملی را در زمینه حفاظت از محیط‌زیست به‌عهده می‌گیرند، اما در عمل ـ وقتی با مسائل مشکلاتی مواجه شدند  ـ یکی‌یکی تعهدات زیست‌محیطی‌شان را با توجیهات اقتصادی کنار می‌گذارند. برای مثال کشوری مانند هند از یک‌سو در حوزه فناوری پیشرفت فوق العاده و چشمگیری داشته و در زمینه اقتصاد بدون کربن گام‌های بلندی برداشته است و از سوی دیگر هنوز برای تامین سوخت انرژی و گرما از زغال‌سنگ استفاده می‌کند که این دو با هم بسیار متناقض است، اما به‌دلیل مباحث اقتصادی جایگزینی زغال‌سنگ و واردات سوخت پاک ـ مانند گاز ـ برای این کشور به‌صرفه نیست، پس برای حل مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم مسائل محیط‌زیستی نادیده گرفته می‌شود.

اروپا و بازگشت به عصر زغال‌سنگ

موضوعات سیاسی هم نقش قدرتمندی در معطل ماندن معاهدات محیط‌زیستی دارند و همواره آنها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. به‌همین‌دلیل است که الان می‌بینیم کشورهای اروپایی که به‌خاطر جنگ اوکراین و روسیه در مضیقه سوخت قرار گرفته‌اند، به زغال‌سنگ روی آورده و دوباره آن را در مدار مصرف قرار داده‌اند.

اگر به گزارش‌هایی که در حوزه محیط‌زیست جنگ تهیه شده است، مراجعه کنیم، روشن می‌شود که علاوه بر تخریب‌ها و آلودگی‌هایی که به‌صورت نقطه‌ای در مناطق جنگ‌زده ایجاد شده ـ و تحت‌عنوان آلودگی‌های نظامی از آن یاد می‌شودـ بر انتشار گازهای گلخانه‌ای در کل کره زمین هم تاثیر قابل‌توجهی داشته است.

 به‌عنوان‌مثال در جنگ خلیج‌فارس یا حمله عراق به کویت ـ وقتی که چاه‌های نفت به آتش کشیده شد ـ میزان بسیار زیادی گاز کربنی به‌ویژه هیدروکربن‌ها در جو زمین منتشر شد.

از سوی دیگر مخاصماتی که بین کشورهای مختلف رخ می‌دهد، باعث می‌شود که معاهدات زیست‌محیطی نیمه‌جانی که شکل گرفته و افتان و خیزان پیش می‌رود، با رکود و وقفه روبه‌رو شود.

 این اتفاق مرتب تکرار می‌شود و همیشه مسائل محیط‌زیستی قربانی مسائل و موضوعاتی از جمله موضوعات سیاسی و اقتصاد و سیاست می‌شود و تاوان این بی‌توجهی را تک‌تک مردم روی کره زمین خواهند داد.

دولت باید قدم اول را بردارد

البته فعالان محیط‌زیست هم بیکار نمی‌نشینند و به مطالبات خود ادامه می‌دهند. هرچقدر مطالبات فعالان بیشتر باشد، مسئولان کشورها به جنب‌وجوش بیشتری می‌افتند تا این موضوعات را دوباره در دستور کار قرار دهند و به آن توجه کنند.

کربن صفر در کشورهای توسعه‌یافته بیش از 2 دهه است که در دستور کار قرار گرفته و تلاش زیادی برای مهار گازهای گلخانه‌ای انجام می‌شود.

 به این منظور، پروتکل‌ها و استانداردهای خاصی برای فعالیت‌هایی که منجر به انتشار این گازها می‌شود، در نظر گرفته و اقدامات موثر خوبی انجام شده است، اما کشور ما در ابتدای راه است و هنوز ضابطه و قانونی برای توجه به کربن صفر وجود ندارد‌ـ یا حداقل تا به حال به گوش من نرسیده است‌ـ که به‌صورت مشخص، از شرکت‌ها یا مجموعه‌ها بخواهد به این موضوع بپردازند یا استانداردی وضع کرده باشد تا شرکت‌ها را ملزم به کاهش تولید کربن کند.

باید گفت در این زمینه ابتکار عمل در اختیار دولت است و قدم اول را او باید بردارد. تا زمانی که در قوانین بالادستی ضوابط ویژه‌ای برای این کار در نظر گرفته نشود، نمی‌توان انتظار داشت که شرکت‌های بخش خصوصی اقدامی خودجوش انجام دهند.

پس طبیعی است که انتظار داریم دولت قدم اول را بردارد و ضوابط و قوانین مرتبط با کربن صفر را به‌تصویب برساند و به مرحله ابلاغ تا اجرا برسد.

 پس از آن شرکت‌های بزرگ زیرمجموعه دولت‌ـ مانند شرکت‌های تولیدی و معدنی، پتروشیمی‌ها، پالایشگاه‌ها، شهرک‌های صنعتی بزرگ، نیروگاه‌های تولید برق و امثال آن ـ در زمینه دستیابی به اقتصاد کربن صفر برنامه‌ریزی کنند و اقداماتی عملی انجام دهند و در نهایت در گام بعدی شرکت‌های خصوصی مجاب و ملزم به رعایت استانداردهای موجود در این زمینه شوند.

به این ترتیب می‌توان امیدوار بود این حساسیت در نهایت به تک‌تک اعضای جامعه تسری پیدا کند تا فرهنگ کاهش مصرف انرژی، گرایش به انرژی‌های پاک صرفه‌جویی و ذخیره آب و امثال آن ـ که می‌تواند به اقتصاد کربن صفر کمک کند ـ جایگزین شود.

کربن صفر و آینده تولیدات معدنی

پیمان افضل ـ استاد دانشگاه و فعال معدن: گازهای گلخانه‌ای از تولید صنعتی و همین‌طور فعالیت‌های روزمره انسان‌ها تولید می‌شود. البته ما به‌صورت تئوری و با دانش امروزی نمی‌توانیم میزان تولید آن را به صفر برسانیم، اما می‌توانیم میزان آن را به صفر نزدیک کنیم.

در دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰میلادی، زمانی که اسیدیته جو زمین به بیشترین مقدار خود رسید و باران‌های اسیدی زنگ خطر را برای مردم کره زمین به‌صدا درآورد، این موضوع برای نخستین‌بار مطرح شد.

کربن صفر، تلاش بشر برای کاهش تولید گاز دی‌اکسیدکربن و مونوکسیدکربن به کمترین میزان ممکن اطلاق می‌شود. به‌عبارت دیگر، تلاش برای اینکه میزان کربن رهاشده در جو زمین به همان مقدار اندک و طبیعی ـ برای مثال به همان مقداری که حاصل فتوسنتز گیاهان بوده یا به‌میزانی که در زندگی انسان پیش از انقلاب صنعتی ایجاد می‌شده است ـ بازگردد. از آنجایی که مهم‌ترین منبع تولید گازهای گلخانه‌ای سوخت‌های فسیلی هستند ـ به‌ویژه نفت‌خام و زغال‌سنگ ـ دنیا تلاش می‌کند تا مصرف نفت و زغال‌سنگ را کاهش دهد.

رشد زیاد تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک مثل انرژی باد، خورشید، زمین گرمایی و انرژی ناشی از جزر و مد دریا و موارد جدیدی مانند بایو گاز یا گاز فاضلاب، امیدها را به کم کردن میزان کربن تولیدشده افزایش داده است.

پژوهشگران زیادی روی انرژی‌های نو و پاک کار می‌کنند، میزان تولید و گسترش آنها به‌شدت رو به افزایش است و سهم این قبیل سوخت‌ها در بازار انرژی به وقفه بیشتر از پیش می‌شود.

پیش از این گفته می‌شد که تا سال ۲۰۵۰ شاید سوخت‌های پاک و انرژی‌های تجدیدپذیر نتوانند به‌حد مناسبی در دنیا برسند، اما در بحران کرونا و بعد از آن تولید این نوع از انرژی‌ها سرعت گرفت تا جایی که بسیاری از کشورها که می‌خواستند تا سال ۲۰۵۰ به کربن صفر در صنعت و انرژی و زندگی روزمره دست پیدا کنند، زمان را به جلو آوردند و هدف خود را تا ۲۰۳۵ قرار دادند و تلاش بسیار زیادی می‌کنند تا خودروهای الکتریکی را گسترش دهند و حتی روی هواپیماها و کشتی‌ها کار می‌کنند تا سوخت آنها را به انرژی‌های تجدیدپذیر تبدیل کنند.

پس از بحران چه خواهد شد؟

کشوری مانند آلمان پس از جنگ اوکراین و روسیه به‌ناچار دوباره سراغ سوخت‌هایی مانند زغال‌سنگ رفته است. متاسفانه نقش صدراعظم پیشین آلمان  ـ آنگلا مرکل و دولت او ـ در ایجاد این بحران بسیار پررنگ بوده است، زیرا کشورهای اروپای‌غربی را خیلی به سوخت روسیه وابسته کرده است. در حال‌ حاضر این کشورها به‌شدت تلاش می‌کنند تا از منابع دیگری ـ مانند امریکا و قطر ـ سوخت موردنیاز خود را تامین کنند، علاوه بر این، برای تامین کسری انرژی خود از منابع زغال‌سنگ استفاده کنند.

 به هر حال، این مسئله بحرانی موقتی یعنی تا پایان جنگ اوکراین ادامه دارد و البته موضوع مهم این است که بتوانند از منابع دیگر، سوخت موردنیاز خود را ـ که پیش از این از روسیه دریافت می‌کردندـ جایگزین کنند.

بدون هیچ تردیدی این عقبگرد به معاهده پاریس، پیمان کیوتو و همه تلاش‌ها و دستاوردهای بین‌المللی آسیب می‌زند، زیرا این کشورها دچار کسری تراز تجاری شده‌اند. علاوه بر این، کشورهای اروپای‌غربی دچار تورم شدیدی شده‌اند و قیمت‌ها بسیار بالا رفته است. شرایط موجود برای دولت‌ها و مردم ـ که سال‌ها است دیگر چنین تجربه سختی را نداشته‌اند ـ معضل بزرگی شده است.

به هر حال، پس از این دوره بحرانی اتحادیه اروپا و بسیاری دیگر از کشورهای بزرگ دنیا دیگر از صنایعی که کربن زیادی تولید می‌کنند، خرید نخواهند کرد و این مسئله برای صنعت ما بسیار خطرناک است.

بلای جان بازار مواد معدنی ایران

ما به‌ازای تولید هر تن محصول ـ مانند فولاد ـ کربن زیادی تولید می‌کنیم، در حالی که خیلی از کشورها حتی عربستان‌سعودی، امارات، عمان و کشورهایی از این دست تلاش می‌کنند تا به‌سوی حذف کربن حرکت کنند و به این منظور برنامه‌ریزی کرده‌اند. گفته می‌شود، قرار است ظرف ۲۰سال آینده عربستان و عمان ۳۵میلیون تن فولاد با کربن پایین تولید کنند و به این ترتیب می‌توانند به‌راحتی بازارهای صادراتی فولاد ایران را به‌دست بیاورند.

سخن پایانی

همزمان با پررنگ شدن موضوع معدنکاری سبز و در حالی که کشورها ـ حتی کشورهای در حال توسعه ـ تلاش می‌کنند تا افتان و خیزان خود را به این قافله نزدیک کنند، عقبگرد دولت‌ها از تصمیمات پیشین خود بدون شک تاثیرات ناخوشایندی بر این حوزه به‌جا خواهد گذاشت و راه را بر توجیهات آتی و بی‌توجهی‌های آینده در این زمینه باز می‌کند.