رهاسازی پسماندها و باطله‌های معدنی در محیط‌زیست سبب بروز بسیاری از مشکلات و زیان‌ها مانند آلودگی آب و خاک، از بین رفتن پوشش گیاهی و حتی تهدیدهای جدی برای سلامت مردم ساکن مناطق معدنی شده است. فعالان معدنی همچنان تاکید دارند نبود شیوه‌نامه مشخص برای مدیریت این باطله‌های معدنی و بی‌توجهی نهادهای دولتی به این مسئله مهم، موجب بروز چنین بحران زیست‌محیطی در کشور شده و تنها نمی‌توان معدنکاران را مقصر اصلی عنوان کرد. از یک سو نمی‌توان مانع فعالیت معدنی در کشور شد و از سوی دیگر نمی‌توان نسبت به آسیب‌های مهم پیش آمده بی‌تفاوت بود؛ بنابراین رفع مشکلات مربوط به باطله‌های معدنی، یکی از مهم‌ترین وظایف دولت و فعالان بخش معدن به شمار می‌رود و مطالبه‌گری برای کاهش زیان‌های زیست‌محیطی معدنکاری حق مردم است.صمت درباره اهمیت مدیریت صحیح باطله‌های معدنی و همچنین نتایج وابسته به آن با کارشناسان و فعالان بخش معدن گفت‌وگو کرده است که در ادامه شرح آن را می‌خوانید: 

بی‌توجهی به پسماندهای معدنی

زانکو عطایی‌پور‌، کارشناس معدن و معاون امور معادن و صنایع معدنی خانه صنعت، معدن و تجارت جوانان ایران در گفت‌وگو باصمت کم‌توجهی به باطله‌های معدنی در ایران را یک معضل و خلأ در بهره‌گیری از منابع معدنی دانست و گفت: متاسفانه در ایران فرصت‌ها و تهدیدهای باطله‌های معدنی چندان جدی گرفته نشده و بسیاری از صاحبان معادن بدون هیچ‌گونه مطالعه و بررسی، به دپو و دفع باطله‌های معدنی می‌پردازند. این امر می‌تواند منشأ آسیب‌های جدی زیست‌محیطی برای اکوسیستم طبیعی به‌ویژه در اطراف مناطق معدنی به شمار رود. این فعال معدنی درباره آسیب‌های زیست‌محیطی باطله‌های معدنی گفت: برای نمایان شدن تهدید جدی نبود مدیریت صحیح باطله‌های معدنی، می‌توان گفت؛ به‌عنوان نمونه برای تولید یک حلقه طلا، حدود ۳ تا ۵ تن باطله برجا می‌ماند. اﻳﻦ ﺑﺎﻃﻠﻪﻫﺎ ﺣﺎوى ﺳﻮﻟﻔﻴﺪﻫﺎﻳﻰ ﭼﻮن ﭘﻴﺮﻳﺖ و ﭘﻴﺮوﺗﻴﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﻴﺪ ﻓﻠﺰات ﺳﻨﮕﻴﻦ و دﻳﮕﺮ آﻻﻳﻨﺪهﻫﺎى ﺧﻄﺮﻧﺎک ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ‌به صورت ﻛﭙﻪاى ﺑﺎ زﻫﻜﺸﻰ آزاد و ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد (به‌واسطه رﻳﺰداﻧﻪ ﺑﻮدن و داﺷﺘﻦ ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﻻت ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺜﻞ آبﻫﺎى ﺟﻮى زﻫﻜﺸﻰ) روی زﻣﻴﻦ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ. عطایی‌پور ادامه داد: ﻃﻰ سال‌های اﺧﻴﺮ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎى ﻣﻌﺎدن و اﻓﺰاﻳﺶ آﻟﻮدﮔﻰ‌های زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻰ، ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از محققان و کارشناسان ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻌﻄﻮف و در نتیجه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮاواﻧﻰ درباره میزان آلودگی باطله‌های معدنی و راهکار کاهش آسیب‌های آن اﻧﺠﺎم ﺷﺪ. 

خلأ ﻣﻘﺮرات سختگیرانه

عطایی‌پور در ادامه به جزئیات آسیب‌رسانی باطله‌های معدنی به محیط‌زیست پرداخت. او وجود قوانین مناسب و اجرای سختگیرانه آن را یکی از عواملی معرفی کرد که می‌تواند در کاهش زیان‌های معدنکاری موثر باشد. این کارشناس معدن گفت: ﻳﻜﻰ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اثرات باطله‌های معدنی، آﻟﻮدﮔﻰ ﻓﻠﺰات ﺳﻨﮕﻴﻦ در زهابﻫﺎ، رﺳﻮﺑﺎت و ﭘﺴﺎب ﻣﻌﺎدن اﺳﺖ. این موضوع ﺑﺎﻋﺚ آﻟﻮدﮔﻰ ﺧﺎک و آبﻫﺎى ﺳﻄﺤﻰ و زﻳﺮزﻣﻴﻨﻰ ﻣﻰﺷﻮد و از این رو، ﻋﺪم ﻛﻨﺘﺮل آن آﺳﻴﺐﻫﺎى ﺑﺰرﮔﻰ در ﭘﻰ خواهد داشت. رﺳﻮﺑﺎت ﺳﺪﻫﺎى ﺑﺎﻃﻠﻪ ﻣﻌﺎدن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﺎﺧﺺﻫﺎى ﻛﻠﻰ ﭘﺎﻳﺶ ﻓﻠﺰات ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﺲ، روى، آﻫﻦ، ﺳﺮب و ﻛﺎدﻣﻴﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ. وی افزود: ﻓﻠﺰات ﺳﻨﮕﻴﻦ از ﺧﻄﺮﻧﺎک‌ﺗﺮﻳﻦ آﻻﻳﻨﺪه‌ﻫﺎى ﻣﺤﻴﻂ‌زﻳﺴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﺣﺬف آنها، ﺿﻤﻦ ورود ﺑﻪ آبﻫﺎى ﺳﻄﺤﻰ و زﻳﺮزﻣﻴﻨﻰ، ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﻤﭙﻠﻜﺲﻫﺎى ﺳﻤﻰ ﺷﺪه و ﺧﻄﺮات ﺑﺎﻟﻘﻮه‌اى را ﺑﺮاى اﻧﺴﺎن و اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎى زﻳﺴﺖ‌ﻣﺤﻴﻄﻰ اﻳﺠﺎد ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ. از این رو، همواره باید توجه ویژه و مهمی درباره نحوه تشکیل سدهای باطله و رهاسازی باطله‌ها در طبیعت داشت. عطایی‌پور خاطرنشان کرد: به نظر می‌رسد ﺑﺮاى ﻛﺎﻫﺶ اﺛﺮات زﻳﺴﺖ‌ﻣﺤﻴﻄﻰ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻣﻌﺪنﻛﺎرى، وﺿﻊ ﻣﻘﺮرات سختگیرانه درباره ﺗﺨﻠﻴﻪ ﺑﺎﻃﻠﻪﻫﺎى اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﺎت در ﺟﻠﻮﮔﻴﺮى از آﻟﻮدﮔﻰ آبﻫﺎ و ﭘﺨﺶ ﻣﻮاد در ﻫﻮا ﻣوﺛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. متاسفانه در ﻛﺸﻮرﻫﺎى در ﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ، ﻋﻤﻠﻴﺎت اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻰ ﻣﺸﻤﻮل ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﭼﻨﺪاﻧﻰ ﻧشده و ﺣﺘﻰ اﮔﺮ قوانینی در این زمینه تدوین شده ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﻪ‌درستی اﺟﺮا ﻧﻤﻰﺷﻮند.

کاهش تخریب با مدیریت صحیح

این کارشناس معدن به اهمیت اجرایی شدن راهکارهای موثر و صحیح در امر مدیریت باطله‌های معدنی اشاره کرد. او همچنین وجود تحریم‌‌های بین‌المللی را یکی از عوامل مهم عدم بهره‌گیری از فناوری روز جهانی در این موضوع عنوان کرد و گفت: در ﺳﺎلﻫﺎى اﺧﻴﺮ، رﺷﺪ ﻣﻌﺎدن روﺑﺎز ﻛﺸﻮر و تولید باطله‌های معدنی بیشتر در ﻛﻨﺎر ﺳﻮدآورى اﻗﺘﺼﺎدى، ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد تاثیرات ﻣﻨﻔﻰ ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ از ﺟﻤﻠﻪ آﻟﻮدﮔﻰ ﻫﻮا ﺷﺪه اﺳﺖ. اما با مدیریت صحیح باطله‌ها می‌توان اثرات مخرب زیست‌محیطی و ایمنی آنها را به صفر رساند. متاسفانه به دلیل شرایط تحریمی کشور، امکان بهره‌مندی از مزایای پیاده‌سازی استانداردهای بین‌المللی مدیریت باطله‌های معدنی در کشور ما وجود نداشته است. عطایی‌پور ادامه داد: به‌طور مثال، درحال‌حاضر، اطلاعات تمامی سدهای باطله‌های کشورهای جهان در یکی از سامانه‌های تحت نظر اتحادیه اروپا جمع‌آوری شده و با نظارت این اتحادیه، بسته‌های تشویقی و حمایتی از معادنی که حاضر به ارائه دقیق این اطلاعات شده‌اند، در نظر گرفته شده است. اما در کشور ما تاکنون وزارت صنعت، معدن و تجارت و همچنین سایر نهاد‌های مرتبط مانند سازمان استاندارد ایران، شیوه‌نامه جامعی را برای مدیریت باطله‌های معدنی و همچنین تدوین استراتژی بهره‌مندی از آنها تدوین و ارائه نکرده‌اند.

نقش دولت در تدوین راهکارها

عطایی‌پور تدوین برنامه‌ای استراتژیک و هدفمند برای مدیریت صحیح باطله‌های معدنی و بهره‌برداری از آنها را یک خلأ در سیاست‌گذاری‌های بخش معدن عنوان کرد و گفت: باید توجه داشت تنها نگارش یک استاندارد درباره نحوه برخورد با باطله‌های معدنی و ابلاغ آن به معادن به هیچ وجه نمی‌تواند اثربخش باشد. دولت باید یک برنامه جامع استراتژیک را در نظر داشته و با همکاری تمامی ذی‌نفعان از جمله صاحبان و بهره‌برداران معادن بزرگ و کوچک کشور اقدام به تشکیل بانک‌های اطلاعاتی باطله‌های معدنی کشور کند. وی افزود: علاوه‌بر آن ارائه راهکارهای عملیاتی با توجه به وضعیت معادن و ارائه بسته‌های تشویقی در این زمینه همزمان با نظارت کافی می‌تواند از سیاست‌های درست دولت در برابر مدیریت و کاهش آسیب‌های باطله‌های معدنی باشد.

 این کارشناس معدن در ادامه ایجاد ساز کارهای مناسب از سوی دولت و نظارت بر اجرای آن را مانع از افزایش آسیب‌‌های معدنکاری بر محیط‌زیست عنوان و تاکید کرد: اقدام سریع دولت نسبت به تدوین استانداردهای جامع در این زمینه، ایجاد ساز کارهای نظارتی مکفی بر معادن، ایجاد بانک‌های اطلاعاتی جامع در زمینه باطله‌های معادن کشور، بررسی وضعیت سدها و دپوهای باطله‌ها در معادن و کارخانجات فرآوری از جمله راهکارهایی است که می‌تواند در شرایط فعلی از بروز فجایعی بزرگ در این زمینه جلوگیری کند.

راهکار کاهش زیان

این معاون امور معادن و صنایع معدنی خانه صنعت، معدن و تجارت جوانان ایران در پایان به تشریح برخی از راهکارهای موثر در مدیریت و رفع خطر باطله‌های معدنی پرداخت و توضیح داد: از نگاه محیط زیستی انتخاب روش مناسب و بهینه دفع و انواع ذخیره‌سازی باطله‌ها، وابسته به مرحله‌ای در چرخه معدنکاری است که‏ باطله از آن حاصل می‌شود. این موضوع به نوبه خود تابعی از رئولوژی و انتقال‌پذیری باطله‌ها، واکنش‌پذیری شیمیایی و بیولوژیکی باطله‌ها و در دسترس بودن آب تازه برای فرآوری است. 

وی افزود: این انتخاب همچنین تحت‌تاثیر شرایط آب و هوایی محل، توپوگرافی، فاصله و ارتفاع محل انتخاب‌شده برای انباشت باطله و شرایط اعمال‌شده توسط بهره‌بردار معدن است. باطله‌ها ممکن است در تاسیسات سطحی یا در حفرات ذخیره، یا به‌عنوان پرکننده در فضاهای زیرزمینی استفاده شوند. انتقال باطله‌ها با پمپ کردن در یک خط لوله، رایج‌ترین روش مورد استفاده است.

مشکل از فرآوری است

بهروز برنا، مشاور معدنی شرکت تهیه تولید مواد معدنی ایران (ایمپاسکو) و رئیس کمیته اکتشاف ضوابط و معیارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت در گفت‌وگو باصمت ابتدا به مزایای اقتصادی بهره‌گیری مناسب از باطله‌های معدنی اشاره کرد. او شیوه فعلی معدنکاری را نامناسب توصیف و آن را عامل مهمی در پسماند انبوهی از باطله‌های معدنی عنوان کرد و ‌توضیح داد: اگر معدنکاری به شیوه‌ای مناسب و تخصصی انجام شود، می‌تواند تاثیرات مثبت فراوانی هم برای اقتصاد منطقه معدنی و هم محیط‌زیست داشته باشد. از عیاری که داخل سنگ معدنی است باید به شیوه‌ای بهینه استفاده کرد. علاوه‌بر آن، باطله‌های معدنی صرفه اقتصادی مهمی داشته که فعالان معدنی از آن غافل هستند. تمامی مشکلات فعلی پیش آمده مربوط به نحوه فرآوری مواد استخراج شده از معادن است. وی ادامه داد: فرآوری باید به گونه‌ای باشد که میزان ذخیره معدنی ارزشمند موجود در باطله‌ها به صفر برسد. اما متاسفانه اغلب معدنکاران تمام توجه خود را به استفاده از بخش‌های پرعیار کانسنگ‌های استخراج شده معطوف می‌کنند و از ذخایر با عیار متوسط و کم غافل هستند. چنانچه بتوان ذخیره معدن را متناسب با ماهیت عنصری و عیاری آن شناسایی کرد، روش‌های اصولی بهره‌برداری از معادن و مواد استخراج شده نیز به نحو مطلوب تبیین و تدوین خواهند شد. برنا خاطرنشان کرد: روش‌های تخصصی فرآوری مواد معدنی به ما کمک می‌کند تا میزان ذخیره مواد معدنی موجود در باطله‌ها به صفر رسیده و در نهایت این پسماندهای معدنی کمترین آسیب را محیط‌زیست وارد کنند.

اهمیت شرکت‌های دانش‌بنیان

برنا در ادامه صحبت‌های خود به ارزش اقتصادی باطله‌های معدنی تاکید کرد. او همچنین به نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در تولید فناوری و تکنولوژی مناسب برای استفاده از باطله‌ها و کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی آنها اشاره کرد و گفت: امروزه موادی که در معادن به‌عنوان باطله شناخته می‌شوند، در حقیقت باطله و پسماند فعالیت معدنی نبوده و در تمامی آنها ذخایر ارزشمند اقتصادی نهفته است. اگر فرد یا نهادی متولی جمع‌آوری و فرآوری مجدد این باطله‌ها شود، می‌تواند ارزش افزوده بسیار زیادی را از این پسماندها به‌ دست آورد. باید تاکید کرد این اقدام نیازمند بکارگیری فناوری مناسب و روش‌های فرآوری صحیح و پیشرفته است. وی خاطرنشان کرد: شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند نقشی اساسی مهم در زمینه تهیه فناوری و روش‌های مناسب فرآوری ذخایر و بازفرآوری باطله‌های معدنی داشته باشند. در غیر این صورت این باطله‌ها تهدیدی جدی برای محیط‌زیست به حساب آمده و با بارش باران و شرایط باد و خاک، محیط بسیار آلوده خواهد شد. این موضوع را می‌توان تاثیر منفی مهم باطله‌ها عنوان کرد. 

بومی‌سازی تکنولوژی

برنا در ادامه حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در امور معدنکاری را دارای نتایج مثبت فراوانی اعلام کرد. به گفته او در دوران تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران که فناوری و تکنولوژی به‌سختی وارد کشور شدند، شرکت‌های دانش‌بنیان راه مهم دستیابی به روش‌های مطلوب و روزآمد معدنکاری به شمار می‌روند. برنا در این‌باره گفت: استفاده ناقص از ذخایر استخراج شده از معادن، به دلیل نبود تکنولوژی مناسب در کشور است. اگر براساس هر نوع ماده معدنی و مختصات جغرافیایی معادن، روش‌های مناسبی برای بهره‌برداری و فرآوری مواد معدنی تدوین شود، در این صورت شاهد کمترین هدررفت منابع خواهیم بود.

 شرکت‌های دانش‌بنیان توانایی و ظرفیت تولید فناوری و تکنولوژی مورد نیاز بخش معدن را داشته و از این رو، توجه و حمایت از این شرکت‌ها می‌تواند نتایج مثبت و مهم بیشماری برای کشور داشته باشد.

سخن پایانی

به‌طور کلی هم‌اندیشی نهادهای دولتی متولی بخش معدن و محیط‌زیست با جامعه معدنی می‌تواند به تدوین روش‌های مناسبی برای مدیریت صحیح باطله‌ها و پسماندهای معدنی منجر شود. همچنین بهره‌گیری از علم روزآمد جهانی می‌تواند ما را در حفظ محیط‌زیست و منابع طبیعی خود یاری کند.