امروزه صنایع‌دستی علاوه بر هنر و هویت ملی به‌عنوان منبع درآمدی مهم به‌شمار می‌رود و می‌تواند در توسعه جوامع محلی، فقرزدایی، ارتقای سطح درآمد، رفاه اجتماعی و بهبود اقتصادی موثر واقع شود، اما متاسفانه در ایران این صنعت به‌دلیل برخی موانع و مشکلات از جایگاه واقعی خود فاصله گرفته و از نقش‌آفرینی در عرصه اقتصادی دور شده است. همچنین صادرات صنایع‌دستی، فرصتی ویژه برای پیشرفت تجارت در سطح بین‌الملل و به‌نوعی صدور فرهنگ و هنر ایران به خارج از مرزها است. با این حال حوزه صنایع‌دستی، آن‌گونه که باید و در حدی که لازم است موردتوجه قرار نگرفته و در عرصه تجاری و تعاملات با طرف‌های خارجی مدنظر قرار نمی‌گیرد. صمت در این گزارش به‌مناسبت روز صنایع‌دستی که مصادف با ۲۰ خرداد است به بررسی چالش‌های صادرات صنایع‌دستی پرداخت.

آثار توسعه صادرات صنایع‌دستی

صنایع‌دستی از مهم‌ترین و ارزشمندترین تولیدات هر کشور و نماد هنر و تفکر مناطق مختلف آن است و صادرات محصولات این بخش باعث رشد و رونق اقتصادی، اشتغالزایی، کارآفرینی و شکوفایی تولید می‌شود. صنایع‌دستی و هنرهای دستی، هموارکننده مسیری برای ورود به دنیای اقوام و ملل گوناگون و یکی از جذاب‌ترین شیوه‌های ممکن برای شناخت اقوامی متشکل از فرهنگ‌ها و اعتقادات گوناگون است. هنرمندان فعال در این بخش با روحیه‌ای ملی و قومی، عشقی سرشار به فرهنگ خود و علاقه‌ای وصف‌ناپذیر به هنر، با بهره‌گیری از مصالح، رنگ‌ها و چاشنی ذوق و سلیقه خود شروع به خلق اثری نو برآمده از باورها و آرزوهای سرزمین خود می‌کنند و با بهره‌گیری از هنر، عشق و باور خود را به سراسر جهان معرفی می‌کنند و ترویج می‌دهند. همچنین صادرات صنایع‌دستی یکی از راهکارهای موثر برای توسعه اقتصاد کشور محسوب می‌شود. با افزایش صادرات صنایع دستی، ارزش افزوده تولیدی این صنعت بیشتر خواهد شد و در نتیجه، اشتغال و توسعه اقتصادی در کشور افزایش خواهد یافت. صنایع‌دستی یکی از صنایع مهم کشور است که سهم مهمی در صادرات غیرنفتی دارد. در واقع صنایع‌دستی، نوعی صنعت تولیدی است که صادرات آن باعث رونق بازار کار و افزایش تولید آن می‌شود. از سوی دیگر صادرات صنایع‌دستی به‌نوعی صادرات فرهنگ و هنر ایران است و طرفداران زیادی در سراسر دنیا دارد. در صورتی که صادرات صنایع‌دستی اوج بگیرد، تاثیر عمده‌ای در کاهش نرخ بیکاری و جلوگیری از مهاجرت خواهد داشت.

صادرات چمدانی صنایع‌دستی

علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان درباره چالش‌های موجود در صادرات صنایع‌دستی به صمت گفت: یکی از محورهای اصلی اشتغالزایی و ارزآوری، صنایع‌دستی است، اما صادرات صنایع‌دستی با چالش‌های بسیاری روبه‌رو است. یکی از مشکلات اصلی ما نبود آمار درست از میزان صادرات است. در حوزه صنایع‌دستی میزان خروجی مشخص نیست، چراکه بخش زیادی از صنایع‌دستی کشور به‌صورت چمدانی صادر می‌شود.

وی با اشاره به تاثیرات تحریم و کرونا در صادرات صنایع‌دستی اظهار کرد: تحریم و کرونا حتما در این موضوع تاثیرگذار است و بسیاری از بازارهای ما پس از این اتفاقات از بین رفته است. با این حال شیوع کرونا این ضرورت را گوشزد کرد که در حوزه برندسازی، بازاریابی و عرضه محصولات متنوع صنایع‌دستی با تکیه بر فناوری‌های نوین بکوشیم که در این مسیر یاری همه نهادهای مربوطه ضروری است.

به این اقتصاد رونق دهید

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان با اشاره به ضرورت توجه به تولید محصولات کاربردی در کنار صنایع‌دستی تزئینی تصریح کرد: تولید محصولات روز و کاربردی در زندگی می‌تواند با کمک به توسعه صادرات، درآمدزایی مناسبی برای هنرمندان و کشور داشته باشد و اقتصاد هنر از این طریق رنگ و لعاب رونق به خود خواهد گرفت.

توجه به سلیقه جامعه هدف

ایزدی با اشاره به اینکه اصفهان مهد صنایع‌دستی کشور است، اظهار کرد: خاستگاه بخش عمده صنایع‌دستی اصفهان است؛ مانند خاتم، قلم‌زنی و نگارگری که هر یک از این بخش‌ها دارای چالش‌های بسیاری است. صنایع‌دستی، این ظرفیت بی‌بدیل نیازمند توجه ویژه است تا ضمن حمایت از هنرمندان شاهد افزایش ظرفیت صادراتی و رونق اقتصادی این استان باشیم. وی با اشاره به چالش دیگری در صادرات صنایع‌دستی اظهار کرد: یکی از موانع اصلی که پیش از این صادرکنندگان ما را دچار چالش کرده بود، پیمان‌سپاری ارزی بود، اما خوشبختانه لغو پیمان‌سپاری ارزی صنایع‌دستی در دولت به تصویب رسید.  علاوه بر این اگر دولت بتواند مشوق‌های صادراتی و تولیدی خوبی را برای این حوزه در نظر بگیرد، قطعا شاهد اتفاقات خوبی در حوزه صادرات صنایع‌دستی خواهیم بود. یکی از مشکلات صنایع‌دستی در کشور و استان اصفهان، بی‌توجهی به سلیقه جامعه هدف است؛ موضوعی که عکس ایران به‌شدت در دنیا موردتوجه قرار دارد. در این راستا لازم است پژوهش‌های کافی برای شناخت جامعه هدف صادراتی انجام شود تا بدون تغییر در معیارهای اصلی این هنرهای اصیل ایرانی، بتوانیم مطابق درخواست خریدار خارجی یا داخلی، بازنگری در رنگ یا استفاده بیشتر از برخی طرح‌ها داشته باشیم.

در نمایشگاه‌ها شرکت کنید

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان با تاکید بر ضرورت حضور فعالان این حوزه در نمایشگاه‌های خارجی گفت: حضور در نمایشگاه‌های خارجی موجب معرفی بهتر محصولات صنایع‌دستی می‌شود که نتیجه این امر رشد صادرات خواهد بود. اکنون ما نیازمند جذب نیروهای جوان در حوزه صنایع‌دستی هستیم تا این افراد بتوانند با گردشگران خارجی ارتباط برقرار کنند و بر روش‌های کار و کلیت فضای مجازی مسلط باشند. در نتیجه این روند نگاهی نو بر بازاریابی تولیدات صنایع‌دستی حاکم می‌شود.

فقدان آمار، زیر پای صادرات را خالی می‌کند

خاطره استادرضایی، رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع‌دستی استان تهران درباره وضعیت صادرات صنایع‌دستی به صمت گفت: براساس آمار کشورهای عربی رتبه اول صادرات صنایع‌دستی را در اختیار دارند و پس از آنها کشورهای اروپایی هستند. همواره شعاری درست را می‌شنویم مبنی بر اینکه اولویت نخست در استفاده از ظرفیت صادرات غیرنفتی، صنایع‌دستی است که تنوع زیاد محصول در این بخش نیز این ظرفیت بی‌شمار را نشان می‌دهد اما در حقیقت این فقط یک شعار است و در عمل هیچ تلاشی برای توسعه این بخش نمی‌شود. وی با اشاره به چالش‌های حوزه بسته‌بندی صنایع‌دستی اظهار کرد: ممکن است حوزه بسته‌بندی با توجه به افزایش قیمت‌ها دچار تحول نشود و همچون گذشته به شیوه سنتی ادامه پیدا کند، اما اگر بسته‌بندی حرفه‌ای شکل بگیرد، می‌توانیم شاهد افزایش فروش باشیم. به هر حال وقتی صنایع‌دستی در یک بسته‌بندی شکیل و مرتب ارائه شود، به‌مراتب مشتری‌پسندتر از زمانی است که در کاغذ پیچیده می‌شود.

مشکل کجاست؟

استادرضایی به تشریح مهم‌ترین چالش در حوزه صنایع‌دستی پرداخت و افزود: چالش اصلی ما این است که در صنایع‌دستی تعریف خاصی از نظارت به‌طور متمرکز وجود ندارد. متاسفانه نقص آمار اعلامی ازسوی دولت ما را گمراه می‌کند. ما خلأ بسیار زیادی در بخش آمار داریم، زیرا بسیاری از بنگاه‌های خصوصی فعال در این حوزه معتقدند دلیلی برای اعلام دقیق آمار صادرات آنها وجود ندارد. در واقع چالش اصلی ما این است که ساماندهی درستی برای بکارگیری ظرفیت‌های گسسته انجام نشده است. ما سال‌هاست که درگیر فقدان آمارهای درست هستیم و همواره این موضوع به‌عنوان چالش مطرح شده است. آمارهای موجود همه حدودی هستند و گاهی تا ۳ برابر افزایش رقم نسبت به آمار اعلام‌شده داریم. برای مثال در حوزه زیورآلات سنتی، طراحی‌های لباس و پوشش‌های سنتی صادرات چمدانی داریم، این در حالی است که اگر آمار دقیق این بخش ثبت شود، قابلیت رفع آسیب و برنامه‌ریزی منسجم ایجاد می‌شود.

تنوع زیاد اینجا مشکل‌ساز است!

رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع‌دستی استان تهران با اشاره به دلایل فقدان آمار درست بیان کرد: تنوع بسیار محصولات در حوزه صنایع‌دستی همواره جزو موانع شناسایی و کدگذاری حوزه صادراتی محسوب می‌شود که زمانبری و هزینه خاص خود را دارد.  در واقع این موضوع باوجود اینکه یک فرصت است، در آمارگیری و برنامه‌ریزی منظم برای توسعه صادرات صنایع‌دستی چالش ایجاد کرده است. در حقیقت به‌دلیل تنوع بسیار محصولات در حوزه صنایع‌دستی، سامانه نظارتی معینی برای آن وجود ندارد.  البته امیدواریم با پیگیری‌های صورت گرفته بتوانیم تا پایان سال ۱۴۰۲ ثبت اطلاعاتی حقیقی حداقل در بخش تعاونی‌ها داشته باشیم. وی با تاکید بر اینکه غیر از تولید همه چیز در حاشیه قرار دارد، افزود: برای تولید موفق باید تمرکز تولیدکننده صنایع‌دستی صرفا بر تولید باشد و درگیر مسائل حاشیه‌ای همچون چگونگی تامین مواد اولیه نشود. توجه داشته باشید که اگر چالش تولیدکننده صنایع‌دستی مانند تامین مواد اولیه و ابزار تولید رفع نشود، در مسیر تولید دچار مشکل می‌شود و قادر نخواهد بود که به بازارهای تخصصی فکر و برای آنها برنامه‌ریزی کند.

هیچ برنامه‌ای نمی‌توان داشت

استادرضایی با اشاره به ارزآوری بسیار بالای صنایع‌دستی گفت: در بخش صنایع‌دستی رسته‌های خاصی داریم که ارزآوری آنها افسانه‌ای است. همچنین با استفاده از هوش مصنوعی و توانمندی اپلیکیشن‌ها و دیجیتال‌مارکتینگ در بخش صنایع‌دستی، می‌توانیم صادرات این بخش را چندین برابر کنیم، اما در حال ‌حاضر آمار متمرکز ثبت‌شده قابل‌استنادی وجود ندارد؛ در نتیجه نمی‌توان هیچ برنامه‌ای برای توسعه صادرات داشت.

برندسازی انهدامی

رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع‌دستی استان تهران با بیان اینکه در بخش صنایع‌دستی باید زنجیروار فعالیت کرد، افزود: نباید با یک برندسازی، انهدامی صورت گیرد و یک برند تک‌حلقه‌ای عمل و غده‌ای سرطانی ایجاد کند که سایر بخش‌ها بیکار بمانند. در واقع بازار هیجانی قابلیت برنامه‌ریزی ندارد و اگر با این روند ادامه دهیم بی‌شک نمی‌توانیم آینده خوبی را برای این صنعت متصور باشیم. باید محصول به فراخور بازار هدف تولید شود.

چالش‌های صادرات صنایع‌دستی

صنایع‌دستی ایران نسبت به بسیاری از کشورها از قابلیت‌های خوبی برای جهانی شدن برخوردار است. در حال حاضر مردم بسیاری از کشورها با فرش، گلیم و گبه، سفال، سرامیک، شیشه و زیورآلات سنتی دست‌ساز ایرانی آشنا هستند و پارچه‌های قلمکار در امریکا و عباهای فاخر بوشهر نیز در کشورهای حاشیه خلیج فارس مشتریان خود را پیدا کرده‌اند.

واسطه‌ها حذف شوند

با این حال صادرات صنایع‌دستی با مشکلاتی روبه‌روست؛ از یک طرف تعداد واسطه‌های بین تولیدکننده اصلی و مصرف‌کننده نهایی به قدری است که شاید تولیدکننده روستایی به اندازه زحمتش مزد دریافت نکند. برای رفع این مشکل می‌توان با ایجاد تعاونی‌های روستایی با هدف صادرات محصولات ساخت دست مردم به بازارهای خارجی، اقدامی مطلوب انجام داد.

صادرات چمدانی کاهش یابد

اکثر صنایع‌دستی ایران به‌دلیل نداشتن بسته‌بندی مناسب و برند به‌صورت چمدانی به بازار هدف حمل می‌شوند که این مسئله نه‌تنها باعث می‌شود صادرات صنایع‌دستی کشور ما در آمار جهانی ثبت نشود، بلکه قیمت فروش این محصولات نیز تنزل پیدا خواهد کرد، این در حالی است که می‌توان با کمی هزینه، این محصولات را در بسته‌بندی‌های شکیل و با برندی مناسب روانه بازار هدف کرد.

چین از بازار صنایع‌دستی حذف شود

متاسفانه چین با نیروی کار ارزان اقدام به تولید همه نوع محصولی با نام‌های جعلی کرده و در این مسیر حتی به صنایع‌دستی کشورها نیز رحم نکرده است. مدتی است فرش دستباف ایرانی ساخت چین با قیمتی بسیار ارزان‌تر روانه بازارهای اروپایی و امریکایی می‌شود و به‌نام فرش ایرانی به فروش می‌رسد. تنها راهی که می‌توان چین را از این عرصه کنار زد، برندسازی و بازاریابی مناسب برای محصولات ایرانی است؛ به‌طوری که مصرف‌کننده از تفاوت کیفیت صنایع‌دستی ایرانی و چینی آگاه شود و حاضر نباشد برای محصول بی‌کیفیت چینی هزینه کند. اگر صنایع‌دستی ما دارای برند باشند و بازاریابی مناسبی برای‌شان صورت بگیرد، تمییز دادن کالای اصل و تقلبی برای خریداران ساده‌تر خواهد شد.

سخن پایانی

اگر بخواهیم مشکلات فعالان صنایع‌دستی را در چند جمله مطرح کنیم، باید بگوییم صنایع‌دستی و هنرمندان آن متولی ندارند. هنرمند صنایع‌دستی بین سازمان‌ها در حال آمدوشد است و هیچ حمایت‌کننده‌ای ندارد. نکته مهم‌تر صادرات صنایع‌دستی است که باوجود اهمیت بالای آن هیچ آمار دقیقی از آن وجود ندارد و صادرکنندگان فعال در این حوزه باید برنامه خود را روی هیچ بنا کنند! بی‌شک قدم اول برای ایجاد هرگونه توسعه در حوزه صنایع‌دستی ایجاد تحول در نوع نگاه مدیران و تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان اجرایی این حوزه است و این تحول جز از طریق تدوین مقررات و اسناد قانونی بالادستی میسر نمی‌شود.