راهکارهای دستیابی به تجارت پرسود گیاهان دارویی بررسی شد
ارزآوری حتی بیشتر از نفت
طبق آماری که در اطلس گیاهان دارویی ایران آمده است، از بین ۲ هزار و ۳۰۰ گونه گیاه دارویی، ۱۸۶ گونه گیاهی دارویی اولویت‌دار برای سرمایه‌گذاری در کشور معرفی شده‌اند. گفتنی است، در سال ۱۴۰۰ حجم صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‌های طبیعی، ۷۰۰ میلیون دلار بود و تا امروز ۸۰۰ شرکت فعال در حوزه گیاهان دارویی و فرآورده‌های طبیعی مشغول به فعالیت هستند که ۲۵ درصد آنها دانش‌بنیان شده‌اند. فعالان دانش‌بنیانی در این عرصه معتقدند، یکی از چالش‌های اصلی در توسعه صنعت گیاهان دارویی عدم‌ارتباط صنعت با دانشگاه است که منجر به خروج نیروی انسانی کارآزموده از چرخه تولید می‌شود، همچنین آنها معتقدند صنعت گیاهان دارویی برای توسعه، نیازمند یک زنجیره به هم متصل است.صمت در این گزارش به زیرساخت‌های توسعه صنعت گیاهان دارویی پرداخته است.
سهم 2 درصدی ایران در تجارت گیاهان دارویی
یوسف عباس‌پور، رئیس پارک علم و فناوری استان اردبیل، در گفت‌وگو با صمت بااشاره به سهم اندک ایران در تجارت جهانی گیاهان دارویی گفت: براساس آمارها، در ایران هزار و ۳۰۰ گونه منحصر به فرد گیاهی وجود دارد، اما از آنجا که این مهم، چه به لحاظ درمانی و چه به لحاظ اقتصادی کمتر موردتوجه قرار گرفته، سهم ایران در تجارت جهانی گیاهان دارویی کمتر از 2 درصد و این در حالی است که طبق آمار جهانی ۸۰ درصد مردم جهان در حال حاضر برای درمان، از گیاهان دارویی استفاده می‌کنند. وی در تشریح مهم‌ترین دلایل ضعف در این بخش تاکید کرد: اتخاذ نکردن سیاست‌های راهبردی در مدیریت گیاهان دارویی کشور و استفاده نکردن از روش‌های علمی و صحیح در کاشت، داشت، برداشت و همچنین ضعف در بهره‌برداری صنعتی و اقتصادی از مهم‌ترین دلایل ضعف در تولید و تجارت گیاهان دارویی به‌شمار می‌آید. البته باید به مواردی نظیر کاهش تولید تخصصی گیاهان دارویی به دلایل مختلف کمبود مراکز تخصصی فرآوری گیاهان دارویی هم اشاره کرد که منجر به عقب‌ماندگی در این بخش شده است.
به‌گفته عباس‌پور، نداشتن برنامه‌ریزی مدون برای توسعه تجارت گیاهان دارویی با هدف افزایش درآمد برای کشاورزان و ارزآوری برای کشور، همچنین احراز نشدن جایگاه شایسته در بازار جهانی برای کشور باعث شده است تا امروز خام‌فروشی درصد زیادی از تجارت گیاهان دارویی را به خود اختصاص دهد. وی افزود: نبود برنامه توسعه پایدار کشور برای این بخش، مشکلات بخش مالی، تحریم‌های بین‌المللی و عدم‌بازگشت ارز حاصل از فروش و در نهایت، عدم‌استفاده از فارغ‌التحصیلان بخش مرتبط از جمله بیوتکنولوژی دارویی از دیگر معضلاتی است که دانش‌بنیان‌ها در این بخش با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
عباس‌پور درباره نقش پارک علم و فناوری استان اردبیل در فرآیند تجاری‌سازی گیاهان دارویی گفت: استان اردبیل به‌دلیل دارا بودن مزیت رقابتی از قبیل شرایط اقلیمی ممتاز برای پرورش گیاهان دارویی و سرمایه انسانی فعال و متخصص در بخش کشت و فرآوری گیاهان دارویی، حرف زیادی برای گفتن دارد. گفتنی است، مجموعه پارک علم و فناوری این استان، در 3 سطح مقدماتی، در حال رشد و رشدیافته، هسته‌ها و شرکت‌ها را در چرخه تجاری‌سازی محصول قرار می‌دهد. باتوجه به تجارب گذشته و توان محیطی می‌توان با تکمیل زنجیره ارزش این بخش به‌ویژه شرکت‌های دانش‌بنیان را به‌صورت چشمگیری افزایش داد. وی ادامه داد: پارک علم و فناوری بر رسالت تسهیلگری و نقش حمایتی خود در این بخش واقف است و با افزایش بهره‌وری در فرآیندهای انجام وظایف خود، ارائه مشاوره‌های تخصصی، حمایت‌های قانونی و همچنین جذب و ارائه اعتبار حمایتی مناسب سعی می‌کند، خدمات شتابدهی بهتری را به فناوران ارائه بدهد و از این طریق، پایه‌های زیست‌بوم فناوری و نوآوری استان را تقویت کند و ارتقا بدهد.
نیروی انسانی، بزرگ‌ترین سرمایه دانش‌بنیان‌ها
سیمین زمانی‌زاده نجاری، فعال دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: توسعه صنعت گیاهان دارویی در کشور نیازمند زیرساخت‌هایی از جمله تقویت رابطه صنعت و دانشگاه است. خوشبختانه نیروی انسانی باسواد و پژوهشگران زیادی داریم که می‌توانند جهش بزرگی در صنعت گیاهان دارویی کشور به‌وجود بیاورند. به‌عبارت روشن‌تر، دانش‌بنیان‌ها بیش از هر چیز نیازمند نیروی انسانی و دانشگاهی باسوادی هستند که بتوانند در مراحل مختلف اعم از خالص‌سازی یا ساخت اسانس از توانایی آنها بهره‌مند شوند و آنها را جذب کنند.
وی افزود: باتوجه به اینکه برخی گیاهان دارویی تنها در ایران یافت می‌شوند، ظرفیت‌های زیادی در ارزآوری وجود دارد.
از طرفی، افرادی هستند که بتوانند در زمینه خالص‌سازی یا ساخت اسانس و حتی ساخت دارو نقش مهمی در تولیدات داشته باشند که به‌عنوان سرمایه انسانی شناخته می‌شود. در کل، برای توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت گیاهان دارویی باید به تقویت پژوهش و تحقیقات و حمایت از استادان دانشگاهی بپردازیم.
این فعال دانش‌بنیان گفت: دولت باید توجه جدی به نگهداشت استادان کند و به تقویت صنعت و دانشگاه بپردازد. بی‌شک توسعه این صنعت به‌نفع دولت هم خواهد بود. به‌طورمعمول، فعالان دانش‌بنیانی در بخش تولید گیاهان دارویی برمبنای علاقه شخصی افراد انجام می‌گیرد و با هزینه شخصی فعالیت می‌کنند. در واقع، صفر تا صد تولید تا عرضه را یک رئیس دانش‌بنیان باید به‌سرانجام برساند. در حقیقت، نیازمند تشکیل یک زنجیره از تولید تا صادرات هستیم.
وی ادامه داد: دانش‌بنیان‌ها توانایی خالص‌سازی 90 درصد گیاهان را دارند؛ آن هم گیاهانی که تنها در ایران یافت می‌شود. آن موضوعی که نگران‌کننده است، مهاجرت زیاد استادان باتجربه در ساخت گیاهان دارویی است و اگر خواهان ارزآوری هستیم، باید سرمایه انسانی خود را نگه داریم.
عطرسازی، عرصه‌ای دست‌نخورده
زمانی‌زاده ادامه داد: برای توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، راهی جز تقویت بخش‌های علمی مرتبط نداریم. یکی دیگر از ظرفیت‌های کشور در زمینه گیاهان دارویی استفاده از این گیاهان در صنعت عطرسازی است. از آنجایی که توان و فناوری کافی در ساخت اسانس داریم، می‌توانیم با برنامه‌های ویژه، صنعت عطرسازی کشور را تقویت کنیم. برای مثال، چند سال پیش با پوست مرکبات توانستیم اسانسی تولید کنیم که موردتوجه یک عطرساز فرانسوی قرار گرفت، اما متاسفانه به‌دلیل مشکلات مالی، توانایی تولید انبوه و ثبت سفارش خارجی را نداشتیم و مجبور شدیم از چرخه تولید خارج کنیم.
در میان اخبار
شبکه‌سازی کنید
وی گفت: اروپاییان طرفدار اصلی گیاهان دارویی ایران هستند و می‌توان ایده‌های متنوعی در توسعه این صنعت داشت و تنها نیازمند حمایت و شکل‌گیری یک زنجیره است؛ چه خالص‌سازی و چه تهیه اسانس در کشور از قابلیت‌های بالایی برخوردار است. ایجاد یک شبکه در تجارت گیاهان دارویی، نیازمند فعالیت پژوهشگران در اقلیم‌های متفاوت کشور است. برای مثال، خوب است گروهی در اقلیم سرد و گروهی در اقلیم مرطوب به تولید و خالص‌سازی گیاهان دارویی یا تهیه اسانس بپردازند.
به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، شرایط مطلوبی برای تولید اسانس‌هایی داریم که ظرفیت تولید عطرهای بی‌نظیری را فراهم می‌کند. موضوع اصلی، ارتباط با دنیا است که با بهبود آن می‌توانیم نسبت به توسعه صنعت گیاهان دارویی و حتی عطرسازی خوش‌بین باشیم.
ایران، بهشت گیاهان دارویی
در ادامه، حسین رستمی‌احمدوندی، فعال دانش‌بنیان در بخش تولید گیاهان‌دارویی در گفت‌وگو با صمت گفت: ایران از تنوع اقلیمی مطلوبی برای کشت انواع گیاهی برخوردار است و می‌توان نسبت به سود حاصل از آن امیدوار بود. بیشتر گیاهان دارویی که در کشور کشت می‌شوند، مقاوم به کم‌آبی هستند و در مناطق خشک کشور هم می‌توانند رویش داشته باشند و سازگاری خوبی دارند. در بخش زراعت، چالش‌هایی وجود دارد که با گذشت چند دهه از فعالیت مستمر دانش‌بنیان‌ها در این بخش، هنوز حل‌نشده باقی‌مانده است. برای مثال، کشت گیاهان وحشی، زمین خاص خود را می‌طلبد و نباید در هر زمینی کاشته شوند، در حالی که به‌طورمعمول چنین اصولی رعایت نمی‌شود، مانند آن است که اجازه دهیم زیستگاه حیوانات‌وحشی در شهر دایر شود که این روند نه برای گیاهان خوب است و نه برای دیگر محصولات کشاورزی.
وی افزود: برای کشت گیاهان‌وحشی، نیازمند اقداماتی برای رویش باکیفیت‌تر آنها در زمین‌های مخصوص هستیم که شرکت‌ها به‌تنهایی توانایی فراهم آوردن این شرایط را ندارند، بنابراین آنها نیازمند حمایت سازمانی هستند. به‌گفته این فعال بازار گیاهان دارویی، برای تولید انبوه گیاهان، مکانیزاسیون در روند تولید از راهکارهای موثری است که می‌تواند به‌کار گرفته شود؛ به‌طوری که مراحل کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی با ماشین‌آلات، منجر به تولید انبوه و بهره‌وری بالایی می‌شود که راه را برای تجاری‌سازی در ابعاد وسیع هموارتر می‌کند.این فعال دانش‌بنیان گفت: متاسفانه در بسیاری از موارد به‌ویژه درباره گیاهی نظیر زعفران که با عنوان طلای سرخ هم شناخته می‌شود، هنوز برداشت در بیشتر مزارع به‌صورت سنتی و دستی انجام می‌شود و به‌طورکامل مکانیزه نیست، در حالی که می‌توان با مکانیزه کردن مرحله برداشت، به تولیدات بیشتری از این گیاه دست یافت و ارز بیشتری وارد کشور کرد.
وی ادامه داد: بازار از دیگر چالش‌های توسعه دانش‌بنیان‌ها در امر تجاری‌سازی گیاهان دارویی است. متاسفانه فرآیند استانداردسازی گیاهان در کشور انجام نمی‌شود و این باعث شده است که بازارهای خارجی توجه چندانی به گیاهانی که به‌طورمستقیم از ایران صادر می‌شوند، نداشته باشند و ترجیح بدهند از کشورهای دیگری که بسته‌بندی و استانداردهای لازم را دارند، خرید کنند، در حالی که گیاه اصلی از ایران تهیه شده است.
در ادامه، حسین رستمی‌احمدوندی، فعال دانش‌بنیان در بخش تولید گیاهان‌دارویی در گفت‌وگو با صمت گفت: ایران از تنوع اقلیمی مطلوبی برای کشت انواع گیاهی برخوردار است و می‌توان نسبت به سود حاصل از آن امیدوار بود. بیشتر گیاهان دارویی که در کشور کشت می‌شوند، مقاوم به کم‌آبی هستند و در مناطق خشک کشور هم می‌توانند رویش داشته باشند و سازگاری خوبی دارند. در بخش زراعت، چالش‌هایی وجود دارد که با گذشت چند دهه از فعالیت مستمر دانش‌بنیان‌ها در این بخش، هنوز حل‌نشده باقی‌مانده است. برای مثال، کشت گیاهان وحشی، زمین خاص خود را می‌طلبد و نباید در هر زمینی کاشته شوند، در حالی که به‌طورمعمول چنین اصولی رعایت نمی‌شود، مانند آن است که اجازه دهیم زیستگاه حیوانات‌وحشی در شهر دایر شود که این روند نه برای گیاهان خوب است و نه برای دیگر محصولات کشاورزی.
وی افزود: برای کشت گیاهان‌وحشی، نیازمند اقداماتی برای رویش باکیفیت‌تر آنها در زمین‌های مخصوص هستیم که شرکت‌ها به‌تنهایی توانایی فراهم آوردن این شرایط را ندارند، بنابراین آنها نیازمند حمایت سازمانی هستند. به‌گفته این فعال بازار گیاهان دارویی، برای تولید انبوه گیاهان، مکانیزاسیون در روند تولید از راهکارهای موثری است که می‌تواند به‌کار گرفته شود؛ به‌طوری که مراحل کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی با ماشین‌آلات، منجر به تولید انبوه و بهره‌وری بالایی می‌شود که راه را برای تجاری‌سازی در ابعاد وسیع هموارتر می‌کند.این فعال دانش‌بنیان گفت: متاسفانه در بسیاری از موارد به‌ویژه درباره گیاهی نظیر زعفران که با عنوان طلای سرخ هم شناخته می‌شود، هنوز برداشت در بیشتر مزارع به‌صورت سنتی و دستی انجام می‌شود و به‌طورکامل مکانیزه نیست، در حالی که می‌توان با مکانیزه کردن مرحله برداشت، به تولیدات بیشتری از این گیاه دست یافت و ارز بیشتری وارد کشور کرد.
وی ادامه داد: بازار از دیگر چالش‌های توسعه دانش‌بنیان‌ها در امر تجاری‌سازی گیاهان دارویی است. متاسفانه فرآیند استانداردسازی گیاهان در کشور انجام نمی‌شود و این باعث شده است که بازارهای خارجی توجه چندانی به گیاهانی که به‌طورمستقیم از ایران صادر می‌شوند، نداشته باشند و ترجیح بدهند از کشورهای دیگری که بسته‌بندی و استانداردهای لازم را دارند، خرید کنند، در حالی که گیاه اصلی از ایران تهیه شده است.
علاوه بر موارد یادشده، اخذ مجوز و استانداردها از دغدغه اصلی دانش‌بنیان‌ها است. ظرفیت کشورمان در تولید انبوه این گیاهان به‌قدری بالا است که انتظار می‌رود برای کشت هر گیاه، ماشین‌آلات ویژه‌ای طراحی شوند،زیرا با تولید انبوه، به‌واسطه کاربرد فناوری، سودهای کلانی حاصل می‌شود و صرفه اقتصادی بالایی خواهد داشت. بنابراین، توجه به شیوه زراعت و مکانیزه شدن آن و بازارسازی مناسب؛ ۲ راهکار برای توسعه تجاری‌سازی گیاهان زراعی است. امروزه نیازمند یک حمایت همه‌جانبه از سوی نهادهایی هستیم که نقش حمایتی را در اکوسیستم دانش‌بنیان، یدک می‌کشند. به‌گفته دبیر کارگروه تخصصی توسعه فناوری و کارآفرینی ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی، استان سیستان‌وبلوچستان می‌تواند معادل اقتصاد چند استان برای کشور سودآوری داشته باشد و اقتصاد کشور را تقویت کند. در حقیقت، استان سیستان‌وبلوچستان یک هندوستان کوچک است که می‌توانیم از قابلیت‌های گیاهان دارویی این استان به‌نحو احسن بهره ببریم.
نویسنده:
