یک سال از هشدارهای جدی کارشناسان درباره وضعیت فرونشست زمین در شهر اصفهان می‌گذرد، اما در این مدت اقدامی جز برگزاری جلسات نافرجام انجام نشده و زیر پای شهر خالی‌تر شده است. بیش از ۴۰۰ دشت از مجموع ۶۰۹ دشت ایران درگیر فرونشست است، اما سازمان زمین‌شناسی کشور، دشت اصفهان-برخوار را که شهر اصفهان در آن واقع شده پرمخاطره‌ترین منطقه و نماد فرونشست ایران معرفی می‌کند. برپایه مطالعات انجام‌شده ازسوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، فرونشست زمین در حدود ۱۰ هزار کیلومترمربع از مساحت استان اصفهان یعنی بالغ بر ۱۰ درصد این استان، به‌طور جدی و خطرناک رخ داده و ۱۴۵ هزار هکتار از محدوده شهر اصفهان و شهرهای اطراف آن (دشت اصفهان-برخوار) درگیر فرونشست است که نرخ نشست ۳۵۰۰ هکتار آن بالای ۱۰ سانتیمتر در سال برآورد می‌شود.

مناطق مسکونی درگیر فرونشست شده‌اند

بالاترین نرخ فرونشست شهر اصفهان ۱۸.۵ سانتیمتر در سال است، اما کارشناسان از این حیث فرونشست اصفهان را پرمخاطره می‌دانند که دامنه آن به درون مناطق شهری و جمعیتی و زیرساختی و تاسیساتی کشیده شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در زون فرونشست اصفهان زندگی می‌کنند. فرودگاه شهید بهشتی، پایگاه هوایی شهید بابایی، خطوط برق سراسری دشت مهیار، راه‌آهن اصفهان-شیراز، نیروگاه برق شهید منتظری، میدان نقش جهان، پل‌های تاریخی، 8 ایستگاه آتش‌نشانی، ۳۲۸ مسجد، ۳۷ کتابخانه، ۲۸۵ مدرسه و ۱۱۸ مرکز درمانی همه در زون فرونشست شهر اصفهان قرار دارند.

گرچه ردپای فرونشست زمین از دهه ۴۰ شمسی در دشت دامنه و دشت مهیار این استان مشاهده شد، اما اکنون دشت اصفهان-برخوار و مناطقی را درگیر کرده که از جریان زاینده‌رود تغذیه می‌شدند. همه کارشناسان و صاحب‌نظرانی که طی یک سال اخیر درباره وضعیت بحرانی فرونشست زمین در اصفهان هشدار دادند، بر لزوم جریان حداقلی زاینده‌رود به‌عنوان راهکار اصلی برای کنترل دامنه فرونشست در این دیار تاکید کردند، این در حالی است که این روزها حتی سد زاینده‌رود اصفهان به‌دلیل بارگذاری‌های بیش از توان حوضه آبریز با ذخیره ۱۳۸ میلیون مترمکعب در بدترین شرایط خود است و این وضعیت به نگرانی‌ها برای تامین آب آشامیدنی و فشار بیشتر بر منابع آب زیرزمینی دامن می‌زند.

 افت منابع آب زیرزمینی

همچنین بهرام نادی، دکترای عمران و ژئوتکنیک عضو کارگروه تخصصی فرونشست اصفهان با اشاره به اینکه عامل فرونشست زمین افت منابع آب زیرزمینی و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی است، می‌گوید: متأسفانه باوجود هشدارها درخصوص وضعیت فرونشست اصفهان، برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی ادامه دارد و هیچ مدیریت و کنترلی بر برداشت‌ها نیست، افت سطح آب ادامه دارد و تا زمانیکه منابع آب زیرزمینی مدیریت نشود این تنش‌ها ادامه خواهد یافت و سازه‌های تاریخی، ساختمان‌های عمومی، بیمارستان‌ها و مدارس و تأسیسات متأسفانه در معرض خطر است و بیشتر نیز می‌شود.

وی افزود: کنترل و کاهش برداشت‌ها از منابع آب زیرزمینی از جمله راهکارهایی است که در راستای طرح احیا و تعادل‌بخشی در حال اجراست.

استاد دانشگاه و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف‌آباد با بیان اینکه برای کنترل فرونشست اصفهان برنامه‌ای که توسط عالی‌ترین مقام اجرایی مصوب شده باشد، وجود ندارد، می‌گوید: باید توجه داشت فرونشست زمین بر اثر افت منابع آب زیرزمینی است و شرایط به‌وجود آمده به این دلیل است که منابع آب سطحی کفاف مصارف کشاورزی و صنعت را نمی‌دهد.

وی گفت: برای اینکه بتوانند آب صنعت و کشاورزی و گاهی شرب را تامین کنند، به منابع آب زیرزمینی روی آوردند، این در حالی است که آبخوان توسط منبع اصلی یعنی زاینده‌رود، تغذیه نمی‌شود. در عین حال نه‌تنها بارگذاری روی آب سطحی کم نشده تا آب زاینده‌رود به اصفهان برسد و آبخوان را تغذیه کند، بلکه ۶۰ میلیون مترمکعب بارگذاری جدید انتقال آب به بروجن اتفاق افتاده؛ از این رو نمی‌توانیم بگوییم هم بارگذاری می‌کنیم و هم شعار می‌دهیم که فرونشست متوقف شود، زیرا به‌صورت عملی در مسیری حرکت می‌کنیم که فرونشست همچنان ادامه دارد و باید توجه داشت در این شرایط اگر نرخ فرونشست کم شده مفهوم این است که خاک شرایطی را پیدا کرده که آبخوان کامل از بین برود.

پیامد برهم خوردن تعادل آب در زیر زمین

رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه فرونشست تنها یکی از پیامدهای برهم خوردن تعادل آب در زیر زمین است، به مهر می‌گوید: درز، ترک، شکاف و رفتار نامطلوب خاک‌های مسئله‌دار، همه اینها پیامدهای برهم خوردن منابع آب زیرزمینی است که در اصفهان تمامی اینها را در کنار هم شاهد هستیم.

وی با تاکید بر اینکه همه پیامدهای کاهش منابع آب زیرزمینی در اصفهان یک جا اتفاق افتاده، اضافه می‌کند: بیشینه نرخ فرونشست در استان اصفهان در محدوده شهر اصفهان سال گذشته تقریبا ۱۸ تا ۱۸.۵ سانتیمتر بوده که این میانگین داده‌های سازمان ما با GPSهای نصب شده در سطح شهر به‌دست آمده و با داده‌های سایر ارگان‌ها مطابقت داشته است. ضمن اینکه باید توجه داشت بیشینه‌ فرونشست زمین فصل به فصل و دوره به دوره متغیر است و ممکن است یک دوره کمتر شود اما مساحت بیشتری را در بر گیرد یا نشست در یک نقطه کم و در نقطه دیگری بیشتر شود.

خطر نشست نامتقارن زمین

مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه مسئله اصلی خطر فرونشست در اصفهان اصلا در بیشینه نرخ فرونشست نیست، می‌افزاید: در میدان نقش جهان اصفهان میزان فرونشست ممکن است 2 تا 3 سانتیمتر در سال باشد، اما ما در این نقطه شاهد ناهمگنی در بین نرخ فرونشست و جنس ذرات زمین هستیم و اینجاست که نشست نامتقارن اتفاق می‌افتد و نشست نامتقارن درز، شکاف و ترک روی سازه‌ها ایجاد می‌کند. شهبازی بیان می‌کند: در حاشیه دشت سجزی، فرودگاه شهید بهشتی اصفهان و حاشیه منطقه شمالی شهر به سمت استادیوم ورزشی نقش جهان، خاک‌های مسئله‌دار را شاهد هستیم.

وی با بیان اینکه باید تلاش کنیم آبخوان اصفهان را به تعادل برسانیم، می‌گوید: کنترل فرونشست‌ یک راهکار بیشتر ندارد و آن هم این است که تخلیه آبخوان باید کم و کمتر و تغذیه تا حد امکان بیشتر و بیشتر شود، در حالی که کار خاصی تاکنون در این باره برای اصفهان انجام نشده است. مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور تصریح می‌کند: در اصفهان چیزی به اسم چاه غیرمجاز نباید داشته باشیم. چاه غیرمجاز و کف‌شکنی در اصفهان مفهومی ندارد و تا حد امکان منابع آب موجود را باید به زیر زمین هدایت و آن را تقویت کرد و این را می‌شود از حقابه طبیعی زاینده‌رودی که در اصفهان بوده و تغذیه با تصفیه پساب فاضلاب و پخش سیلاب‌های احتمالی که ممکن است هر یک دهه اتفاق افتد، تامین و استفاده کرد و در کنار آن صرفه‌جویی در مصرف آب را باید سرلوحه امور قرار داد و برای آموزش آن همت گمارد.‌

فرونشست اصفهان مسئله‌ای ملی است

علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نیز فرونشست اصفهان را مسئله ملی می‌داند و اضافه می‌کند: فرونشست زمین در سراسر استان‌های کشور وجود دارد؛ برای مثال استان خراسان رضوی 4 برابر پهنه استان اصفهان فرونشست دارد اما ریسک فرونشست اصفهان ۱۰ برابر فرونشست خراسان رضوی است. فرونشستی مشابه فرونشست کلانشهر اصفهان نه‌تنها در ایران بلکه به‌ندرت در دنیا دیده شده است.

وی فرونشست اصفهان را بسیار پیچیده و نامتقارن توصیف می‌کند و می‌گوید: سنگ کف و بستر اصفهان شیب‌دار است و سمت زاینده‌رود به سمت شمال شهر شیب دارد و اگر زاینده‌رود، چشمه اصلی این آبخوان جاری نباشد زیر شهر زودتر خالی می‌شود.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه حیات بناهای تاریخی و تمدنی و شرایط فرهنگی و اجتماعی مردم این منطقه در گرو جاری شدن آب در بستر زاینده‌رود است، می‌افزاید: این چشمه تغذیه‌کننده آبخوان اصفهان به ناگهان خشک شده و فرونشست در گستره کلانشهری رخ داده که قدمت تاریخی دارد و باید توجه داشت آثار تاریخی قابل نوسازی نیست و این خطر برای تاریخ کشور است.

سخن پایانی

فرونشست زمین از جمله مشکلات جدی است که ممکن است برای فضاهای شهری ایجاد شود. مناطق مستعد خشکسالی بیشتر در معرض خطر هستند، زیرا زمین خشک‌تر و در نتیجه احتمال ترک خوردن آن بیشتر است. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، نفت و گاز، هدررفت میزان زیاد آب، حفر تونل، شیوه‌های نادرست کشاورزی و آب‌شدگی یخ‌ها از مهم‌ترین دلایل فرونشست زمین است. به‌علاوه اینکه برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی کشور در ایران باعث شده بیش از یک میلیون هکتار از زمین‌های مناطق مختلف فرونشست کند. در همین حال بسیاری از کارشناسان معتقدند ایران در مقایسه با سایر کشورها به‌خاطر فرونشست در وضعیت بحرانی‌تری قرار دارد و از مهم‌ترین دلایل پدیده نشست زمین در ایران می‌توان به مدیریت اشتباه منابع آبی اشاره کرد.