کسری بودجه، تبصره هدفمندی بودجه ۱۴۰۳ و افزایش ۱۲۰ هزار میلیارد تومانی واردات در طرف مصارف این تبصره، بیانگر این است که اگر اقدامات لازم در جهت بهبود صنعت خودرو کشور انجام نشود، قطعا شاهد تشدید ناترازی به میزانی بسیار بیشتر از میزان فعلی خواهیم بود. پیامدهای عدم‌‌تعادل و ناترازی بنزین و تشدید واردات فراتر از کسری بودجه، فوری است و اگر اقدامات مناسبی در راستای رفع این مشکل انجام نشود، بخش بنزین و انرژی کشور با پیامدهای ناگواری روبه‌رو خواهد شد و رشد مصرف بسیار بالا در کمتر از ده سال آینده منجر به تشدید فاجعه ناترازی بنزین می‌شود و ممکن است نیاز به صادرات یک‌میلیون بشکه نفت خام در روز برای تامین مصرف داخلی از طریق واردات بنزین داشته باشیم. در این گزارش صمت به بررسی مشکل ناترازی بنزین و جوانب پیدا و پنهان آن پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

بحرانی‌ترین مسئله در سیاست اقتصادی ایران

شواهد نشان می‌دهد اگر سیاست‌های دقیق و عاجلی در زمینه حل مشکل ناترازی بنزین در پیش نگیریم، به‌طور قطع در آینده نزدیک با مشکلات جدی روبه‌رو می‌شویم. درصورتی‌که روند فعلی مصرف ادامه یابد و چاره‌اندیشی‌ نکنیم، مجبور به واردات بنزین در حجم بالا و صرف منابع ارزی هنگفت خواهیم شد. نکته مهم این است که با توجه به رشد روزافزون مصرف بنزین در کشور، هر سال نیاز به منابع ارزی بیشتری برای واردات بنزین داریم و این به‌معنای وارد شدن به یک باتلاق است. بنا بر برخی پیش‌بینی‌ها، با روند فعلی، ایران در ۱۰ سال آینده نیاز به واردات روزانه ۱۱۰ میلیون لیتر بنزین خواهد داشت؛ یعنی درآمد صادرات روزانه یک‌میلیون بشکه نفت ایران با قیمت ۷۰ دلار باید صرف واردات بنزین شود که فاجعه‌آفرین خواهد بود. بعد از چند سال حضور ایران در بین صادرکنندگان بنزین از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰، در نهایت در سال ۱۴۰۱ صادرات بنزین کشورمان متوقف شد. به اعتقاد کارشناسان، افتتاح فازهای سه‌گانه پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس و شیوع کرونا در سال ۱۳۹۸ در مثبت شدن تراز بنزین موثر بود و منجر به صادرات آن شد. عواملی که به‌مرور اثر خود را از دست دادند و حالا متاثر از این شرایط با ناترازی بنزین روبه‌رو شده‌ایم.

اگر بخواهیم دقیق‌تر عمق فاجعه ناترازی بنزین را بدانیم، باید به بودجه سال آینده نگاهی بیندازیم؛ جایی در تبصره هدفمندی یارانه‌ها، بیش از ۲۰۰ هزار میلیارد تومان کسری بودجه داریم؛ وضعیتی که موجب خواهد شد علاوه بر کسری بودجه، دولت به‌دلیل تشدید واردات بنزین، به استقراض از بانک مرکزی اقدام کند که باعث تورم بیشتر خواهد شد. موضوع نارضایتی و افزایش واردات بنزین در ایران عامل مهمی در کسری بودجه سال آینده است. در سال‌های اخیر، عدم‌تعادل انرژی در کشور، به‌ویژه در بخش بنزین، به یک نگرانی بزرگ تبدیل شده است. این عدم‌تعادل باعث ضررهای اقتصادی قابل‌توجهی برای ایران شده، به‌طوری‌که واردات بنزین بخش قابل‌توجهی از کسری بودجه را تشکیل می‌دهد. براساس تبصره هدفمندی بودجه ۱۴۰۳، برآورد می‌شود که سال آینده بیش از ۳ میلیارد دلار واردات بنزین موردنیاز باشد. این امر حاکی از تشدید بحران و تشدید عدم‌تعادل بنزین است که تاثیرات مخربی بر اقتصاد کشور داشته است. یکی از بحرانی‌ترین مسائل در سیاست اقتصادی ایران، اتکای شدید این کشور به واردات بنزین و افزایش شکاف بین تولید و هزینه در بودجه است. این عدم‌تعادل علاوه بر اینکه امنیت انرژی کشور را تهدید می‌کند، فشار مالی قابل‌توجهی بر بودجه وارد خواهد کرد. وابستگی به واردات بنزین و تشدید عدم‌تعادل بین تولید و هزینه در بودجه ۱۴۰۳، نه‌تنها امنیت انرژی و اقتصاد ایران را مختل می‌کند، بلکه کسری بودجه جدی را نیز ایجاد می‌کند. برآوردهای اولیه حاکی از کسری بیش از ۲۰۰ هزار میلیارد تومانی تنها در بخش یارانه انرژی است که نیاز مبرم به اقدامات فوری و موثر برای رفع این موضوع را نشان می‌دهد. عامل اصلی عدم‌تعادل در بخش بنزین، نارضایتی و تشدید آن است. ایران که زمانی صادرکننده بنزین بود، اکنون با شرایطی روبه‌رو است که دیگر منابع صادراتی ندارد. در بعد هزینه‌ای، تبصره هدفمندی یارانه‌ها بیش از ۱۲۰ هزار میلیارد تومان افزایش داشته که به کسری بودجه پیش‌بینی‌شده ۲۰۰ هزار میلیارد تومانی در لایحه بودجه ۱۴۰۳ منتج شده است. کسری بودجه تبصره هدفمندی بودجه ۱۴۰۳ و افزایش ۱۲۰ هزار میلیارد تومانی واردات در طرف مصارف این تبصره، بیانگر این است که اگر اقدامات لازم در جهت بهبود صنعت خودرو کشور با خودروهای بسیار پرمصرف و باکیفیت پایین موتور، انجام نشود، به‌طور قطع شاهد تشدید ناترازی به میزان بسیار بیشتر از میزان فعلی خواهیم بود.

پیامدهای عدم‌تعادل و ناترازی بنزین و تشدید واردات فراتر از کسری بودجه فوری است. اگر اقدامات مناسب انجام نشود، بخش بنزین کشور و عدم‌تعادل انرژی کلی با پیامدهای ناگواری روبه‌رو خواهد شد. این رشد مصرف بسیار بالا در آینده و ده سال دیگر منجر به تشدید فاجعه ناترازی بنزین می‌شود و ممکن است نیاز به صادرات یک‌میلیون بشکه نفت خام در روز برای تامین مصرف داخلی از طریق واردات بنزین داشته باشد. برای رسیدگی موثر به این موضوع، دولت باید اقدامات فوری و جامع را اجرا کند و نه‌تنها باید برای کاهش وابستگی به واردات بنزین گام بردارد، بلکه باید برای افزایش تولید داخلی، توسعه سوخت جایگزین و بهبود بهره‌وری انرژی نیز تلاش کند. علاوه بر این، دولت باید بر کاهش یارانه سوخت و ارائه برنامه‌های هدفمند یارانه تمرکز کند تا اطمینان حاصل شود کسانی که بیشترین نیاز را به کمک دارند، آن را دریافت می‌کنند و در عین‌حال فشار بر بودجه را به حداقل می‌رساند. این کار را می‌توان با اجرای برنامه‌های یارانه‌ای که دارای معیارهای مالی است یا کاهش تدریجی یارانه‌ها در طول زمان انجام داد. علاوه بر این، باید تلاش‌هایی برای تشویق حمل‌ونقل عمومی و ترویج استفاده از وسایل نقلیه الکتریکی صورت گیرد. این امر به کاهش تقاضا برای بنزین و کاهش فشار بر بودجه کمک و درعین‌حال نگرانی‌های زیست‌محیطی را نیز برطرف می‌کند.

تبدیل به واردکننده بنزین شده‌ایم

سیدمحمدرضا میرتاج‌الدینی، عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه و محاسبات مجلس درباره ناترازی بنزین که در کشور بروز کرده و مجبور به واردات بنزین به میزان ۳ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۳ شده‌ایم، به صمت اظهار کرد: همان‌طور که بسیاری از کارشناسان اذعان می‌کنند، ناترازی بنزین در آینده نزدیک مشکلات جدی برایمان به وجود می‌آورد.

میرتاج‌الدینی ادامه داد: براثر غفلتی که تاکنون در زمینه نحوه استفاده از بنزین داشته‌ایم و عدم‌اعمال سیاست‌گذاری‌های درست، حالا به‌جایی رسیده‌ایم که از صادرکننده بنزین به واردکننده آن تبدیل ‌شده‌ایم و مجبوریم ارز فراوانی را در این زمینه هزینه کنیم.

عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه و محاسبات مجلس خاطرنشان کرد: دولت قبلی اهتمام جدی به موضوع بنزین و اعمال راهکارهای اساسی برای مدیریت مصرف آن در کشور نداشت و حالا با مشکلات جدی در این بخش روبه‌رو شده‌ایم. لازم است دولت فعلی سیاست‌های اساسی در راستای حل مشکل به اجرا بگذارد.

وی ادامه داد: کارشناسان راهکارهای متعددی برای جلوگیری از وخامت بیشتر موضوع ناترازی بنزین در کشور پیشنهاد داده‌اند که اگر در راستای عملیاتی‌سازی آنها گام برنداریم، در آینده نزدیک با مشکلات جدی و لاینحلی روبه‌رو می‌شویم. متاسفانه درحال‌حاضر تبدیل به واردکننده بنزین شده‌ایم و این مشکلات در آینده تشدید خواهد شد.

عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه و محاسبات مجلس اظهار کرد: دوگانه‌سوز کردن خودروها و استفاده حداکثری از ظرفیت سی‌ان‌جی در کشور باید مدنظر قرار بگیرد. ال‌پی‌جی یا گاز مایع نیز می‌تواند گزینه خوبی برای تنوع‌بخشی به سبد سوختی کشور باشد. به‌ویژه اگر بتوانیم ناوگان حمل‌ونقل عمومی مانند تاکسی‌ها، اسنپ و... را دوگانه‌سوز کنیم، گام بزرگی در راستای حل مشکل ناترازی بنزین در کشور برداشته‌ایم.

میرتاج‌الدینی با اشاره به عوامل موثر در ایجاد ناترازی بنزین گفت: ناترازی بنزین براثر عوامل متعددی رخ داده است و برای رفع آن نیز باید سیاست‌های متنوع و دقیقی را به اجرا بگذاریم. اعمال روش‌هایی مانند تخصیص گازوئیل براساس میزان پیمایش در چارچوب سامانه می‌تواند عامل مهمی در بهینه‌سازی مصرف سوخت در کشور باشد. در این زمینه هنوز دولت نتوانسته اقدامات خوبی انجام دهد.

عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه و محاسبات مجلس در پایان تاکید کرد: اتخاذ راهکارهای اساسی در راستای نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و شخصی می‌تواند تاثیر بالایی در بهبود وضعیت ناترازی بنزین در کشور داشته باشد.

کنترل ناترازی بنزین، نیازمند اقدامی عاجل

علی جدی، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس یازدهم نیز درباره این موضوع که ما از صادرکننده بنزین در سال ۱۴۰۱ به واردکننده بنزین تبدیل ‌شده‌ایم و در لایحه بودجه ۱۴۰۳ پیش‌بینی هزینه‌کرد ۳ میلیارد دلاری برای واردات بنزین انجام داده‌ایم، به صمت گفت: اینکه برنامه‌ای برای حل مشکل ناترازی بنزین نداریم، ما را به اینجا رسانده است. هرقدر در حل مشکل تعلل کنیم، باید در آینده هزینه بیشتری بپردازیم.

جدی ادامه داد: کارشناسان به‌دقت موضوع را بررسی کرده‌ و راهکارهای اساسی و عملیاتی ارائه داده‌اند. دولت هم باید سیاست‌گذاری جدی در راستای حل مشکل ناترازی بنزین داشته باشد و جلوی هدررفت منابع ارزی کشور را براثر واردات بنزین بگیرد.

عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس خاطرنشان کرد: ایجاد تفاوت میان پرمصرف‌ها و کم‌مصرف‌ها می‌تواند اثر جدی بر میزان مصرف داشته باشد. در حال حاضر بین کسانی که مصرف درستی دارند با کسانی که چندین‌برابر الگوی مصرف به استفاده از بنزین می‌پردازند، هیچ تفاوتی وجود ندارد. این بی‌تفاوتی نسبت به میزان و نحوه مصرف بنزین برایمان مشکل‌ساز شده است.

وی درباره این موضوع که در حال حاضر خودروهای فرسوده زیادی در کشور در بخش حمل‌ونقل عمومی و شخصی فعالیت دارند و ضمن دامن زدن به مشکل ناترازی بنزین، مشکلات جدی به لحاظ سلامت شهروندان نیز ایجاد کرده‌اند، تصریح کرد: نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی کشور از اهمیت بالایی برخوردار است. این روش در کاهش مصرف بنزین و حل‌وفصل مشکل ناترازی اثرگذار خواهد بود.

جدی گفت: خودروهای فرسوده در بخش شخصی نیز مشکل‌ساز هستند و باید برنامه‌ای برای اسقاط آنها داشته باشیم. دولت باید با فوریت درزمینه خودروهای فرسوده اقدام کند.

وی ادامه داد: به نظر نمی‌رسد در کوتاه‌مدت دولت بتواند اقدام جدی در زمینه تولید خودروهای برقی در کشور انجام دهد و بهتر است از طریق هماهنگی با شهرداری‌ها در کلانشهرها به واردات خودروهای باکیفیت و کم‌مصرف بپردازیم و برنامه‌ریزی برای تولید خودروهای برقی در داخل کشور نیز داشته باشیم.

جدی در پایان تاکید کرد: شاید واردات بنزین راهکار فوری و راحتی باشد، اما در بلندمدت به نفع کشور نیست. بهتر است به راهکارهای منطقی مانند تنوع‌بخشی به سبد سوختی کشور، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و شخصی، واردات خودروهای کم‌مصرف و باکیفیت، استفاده از خودروهای برقی و موارد این‌چنینی رو بیاوریم.

سخن پایانی

بنا بر این گزارش و به اعتقاد کارشناسان، تشدید واردات بنزین و کسری بودجه ناشی از آن از چالش‌های بزرگ اقتصاد ایران است. وابستگی به واردات بنزین و افزایش شکاف بین تولید و هزینه در بودجه، نیاز فوری به اقدامات جامع را برجسته می‌کند. دولت باید بر کاهش وابستگی به واردات بنزین، افزایش تولید داخلی، بهبود بهره‌وری انرژی و اجرای برنامه‌های هدفمند یارانه‌ها تمرکز کند. علاوه بر این، ترویج حمل‌ونقل عمومی و وسایل نقلیه الکتریکی می‌تواند به رفع عدم‌تعادل بنزین و پایداری بلند‌مدت آن کمک کند. با پرداختن موثر به این مسائل، ایران می‌تواند کسری بودجه را کاهش داده و به ثبات اقتصادی بیشتری دست یابد. به‌منظور رفع مشکل ناترازی بنزین، سیاست‌های مختلفی را می‌توانیم در پیش بگیریم. افزایش کنترل‌ها به‌منظور جلوگیری از قاچاق بنزین، تقویت ناوگان حمل‌ونقل عمومی و مدیریت ترافیک در شهرهای کلان و واردات خودروهای برقی و هیبریدی از جمله پیشنهادهایی است که کارشناسان مطرح می‌کنند.