شاید بتوان ایجاد اختلال در مراودات پولی و بانکی را اصلی‌ترین پیامد اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران معرفی کرد. در این شرایط امکان انتقال پول از طریق نظام پولی و بانکی بین‌المللی به حداقل می‌رسد؛ بر همین اساس بانک مرکزی با هدف کاستن محدودیت‌های بانکی، تلاش کرد سیاست تجارت با ارزهای محلی را در پیش بگیرد. همچنین دولت توسعه روابط با کشورهای همسایه و افریقایی را به‌عنوان راهبرد دیپلماسی اقتصادی انتخاب کرد تا این‌گونه ایران سهم بیشتری از این بازارها تصاحب کند. محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی در آخرین اظهارنظر خود در زمینه توسعه روابط پولی و بانکی با کشورهای افریقایی گفت: ایران درحال‌حاضر آمادگی کامل برای همکاری با سریلانکا در جهت گسترش روابط پولی و تجاری در قالب اتحادیه پایاپای آسیایی را دارد. از دید وی اتحادیه پایاپای آسیایی بستر مناسبی برای توسعه روابط تجاری و پولی دو کشور است که به تسویه مطالبات کمک می‌کند.صمت در این گزارش به شرط اول توسعه تجارت ایران با سایر کشورهای جهان پرداخته است.

مشکل در نبود ارتباط بین‌المللی است

بی‌تردید هر گونه ارتباط با کشورهای خارجی در شرایط تحریم، سیاستی مثبت است که می‌تواند به تسهیل روابط تجاری ایران با سایر کشورها بینجامد، اما پرسش اصلی این است که آیا اثرات ارتباط با این کشورها قابل‌توجه است؟ و آیا می‌تواند به کاهش دشواری‌ها ایران در نظام پولی و مالی بین‌المللی یاری برساند؟

 کارشناسان بر این باورند که عدد تجارت با کشورهای افریقایی قابل‌توجه نیست و سالانه به یک میلیارد دلار هم نمی‌رسد و برقراری روابط پولی و بانکی با کشورهای افریقایی را حتی نمی‌توان به‌مثابه تزریق مسکن به اقتصاد بیمار کشور تلقی کرد.

ایران درحال‌حاضر به ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه خارجی نیاز دارد تا شاید بتواند تولید را از رکود ده‌ساله‌ خارج کند. صنایع ایران با فناوری ۵۰ سال پیش کار می‌کنند و برای افزایش بهره‌وری چاره‌ای جزو ورود دانش روز ندارند، اما قطع ارتباط پولی و مالی ما با دنیا مانع از ورود فناوری‌های روز تولید می‌شود؛ از این‌ رو کارخانه‌ها با بهره‌وری بالا کار نمی‌کنند و نرخ تمام‌شده تولید در کشور بالا می‌رود و آسیب این موضوع در نهایت متوجه اقتصاد کشور و مصرف‌کننده است.

نفت در برابر چای، چه دردی را دوا می‌کند؟

محمد طبیبیان، اقتصاددان و رئیس اسبق موسسه عالی بانکداری در گفت‌وگو با صمت، با تاکید بر اینکه تجارت پایاپای مسئله‌ای از ایران امروز حل نخواهد کرد، افزود: ایران نفت می‌دهد که در ازای آن چند تن چای از سریلانکا وارد کند؟ من نمی‌دانم بنا به چه منطقی این سخنان مطرح می‌شود؟ تردید ندارم که مردم با شنیدن اخباری از این دست به آینده خوشبین نمی‌شوند. وی تجارت پایاپای را نوعی برگشت به عصر حجر دانست و خاطرنشان کرد: توسعه روابط پولی و بانکی با کشورهای کوچک افریقایی و شرق آسیا به‌نوعی تلف کردن وقت است.

رئیس اسبق موسسه عالی بانکداری با بیان اینکه کشورهای افریقایی نمی‌توانند تامین‌کننده نیاز بازار ایران باشند، گفت: ایران امروز به فناوری، مواد اولیه، دانش پیشرفته و صنایع های‌تک نیاز دارد؛ آیا امکان واردکردن این دانش‌ها از کشورهای افریقایی وجود دارد؟ بی‌تردید پاسخ این پرسش منفی است؛ بنابراین نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم با توسعه روابط با این کشورها به جایی برسیم.

به‌گفته این اقتصاددان، کشورهایی که این روزها چراغ سبز برای توسعه تجارت با ایران نشان می‌دهند، در واقع خواهان خرید نفت ارزان از ایران هستند و این مسئله عایدی برای اقتصاد و تجارت ایران ندارد.

تدوین ساختار منسجم اقتصادی

طبیبیان با بیان اینکه چین با واحد پولی بین‌المللی‌اش با ایران تجارت نمی‌کند، گفت: امریکا بزرگ‌ترین شریک تجاری چین است و طبیعی است که چین نخواهد منافع اقتصادی‌اش در ارتباط با امریکا را فدای ارتباط با ایران کند. من تصور روشنی از ذهنیت مسئولان کشور ندارم؛ شاید فکر می‌کنند چین و روسیه به آنها کمک می‌کنند تا از این شرایط گذر کنند، این در حالیست که تاریخ به ما ثابت کرد که روسیه هیچ گاه به ایران خیری نرسانده است.

وی در پاسخ به این پرسش که ایران تلاش دارد دلار را از تجارت خارجی حذف و با ارزهای محلی مراودات تجاری را دنبال کند؛ آیا از دید شما این راهکار می‌تواند نتیجه‌بخش باشد؟ بیان کرد: این شیوه تجارت می‌تواند به ما کمک جزئی کند، اما در بلندمدت نتیجه‌بخش نخواهد بود، چراکه هنوز سازکار تجارت با این شیوه مشخص نیست. چین با واحد پول بین‌المللی و برون‌مرزی خود که به CNH مشهور است با ایران مراوده تجاری نمی‌کند و با یوان (CNY) که واحد پول داخلی این کشور است با ما معامله می‌کند، چراکه نمی‌خواهد به‌خاطر ایران تحریم‌ها را دور بزند و خود را گرفتار کند. این اقتصاددان با اشاره به افزایش تجارت به شیوه قاچاق در کشور، گفت: تجارت باید از طریق کشتی‌های اقیانوس‌پیما انجام و کالاها از گمرکات رسمی رد و پول معاملات از طریق سیستم‌های بانکی حواله و جابه‌جا شوند، این در حالی است که امروز کمتر تجارتی در ایران با این شیوه انجام می‌شود. طبیبیان با تاکید بر اینکه اقتصاد ایران نیازمند تدوین ساختار منسجم است، تصریح کرد: برای حضور در بازارهای جهانی راهی جز برقراری روابط پولی و مالی بین‌المللی نیست و نمی‌توان انتظار داشت در شرایط انزوا، اقتصاد پیشرفت کند و به نتایج مطلوبی برسیم.

جابه‌جایی چمدانی ارز

حمیدرضا اشرف‌زاده، ‌کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با صمت، با اشاره به دشواری‌های مراودات پولی و بانکی ایران در دوره اعمال تحریم‌ها، گفت: حجم قابل‌توجهی از کالاها در ایران از طریق مبادی غیررسمی، یعنی قاچاق وارد می‌شود. بارنامه‌ها در دریاها تغییر می‌کند و ارز مورداستفاده در معامله کالاها چمدانی جابه‌جا می‌شود، چراکه امکان مراوده مالی از طریق سیستم‌های بانکی جهانی برای ما وجود ندارد.

نویسنده کتاب بررسی چشم‌انداز اقتصادی امریکا در اقتصاد جهانی ادامه داد: بانک مرکزی تلاش دارد تجارت از طریق اتحادیه پایاپای آسیایی را دوباره زنده کند، این در حالی است که این شیوه مبادله تجاری امروز جواب نمی‌دهد. تردید نداشته باشید که در اتحادیه پایاپای باید با ریال مبادلات را انجام بدهیم.

من در کتاب فرهنگ اصطلاحات تاریخ بازرگانی در تعریف اتحادیه پایاپای نوشتم: در این شیوه مبادله باید جنس بدهیم و جنس تحویل بگیریم. نمی‌دانم قرار است چه کالاهایی به کشورهای افریقایی بدهیم و در ازای آن چه می‌خواهیم بگیریم.

وی با انتقاد از توسعه روابط پولی و مالی با کشورهای افریقایی، گفت: مبنای توسعه روابط تجاری با کشورهای افریقایی از کجا آمده است؟ نمی‌دانم متناسب با چه منطقی این دیدگاه‌ها مطرح می‌شود؟ کشورهای افریقایی چه آورده‌ای می‌توانند برای اقتصاد ایران داشته باشند؟ اشرف‌زاده با اشاره به مشکلات ایران برای نقل‌وانتقال پول در جهان ادامه داد: حجم پول‌های بلوکه‌شده ایران در چین، هند و کره جنوبی زیاد است و حتی در شرایط فعلی بانک مرکزی ایران نمی‌تواند یک اعتبار اسنادی باز کند.

این کارشناس اقتصادی در پایان بیان کرد: ایران عضویت در FATF ( گروه ویژه اقدام مالی) را نپذیرفت و همچنان در لیست سیاه این سازمان قرار دارد، این در حالی است که عدم عضویت در این سازمان -حتی با توافق برجام- به این معناست که ایران قادر به نقل و انتقال پول از طریق نظام پولی و مالی بین‌المللی نخواهد بود.

سخن پایانی

نبود روابط پولی و بانکی مشخص با کشورهای افریقایی و مشکلات مربوط به حمل‌ونقل باعث شده سطح مبادلات تجاری ایران با این کشورها به رقم مطلوبی نرسد؛ از همین ‌رو بانک مرکزی تلاش دارد برای کاهش چالش‌های پیش روی تجارت با این کشورها تجارت از طریق اتحادیه پایاپای آسیایی را در دستور کار قرار بدهد، اما کارشناسان اقتصاد بر این باورند که این شیوه تجارت در دنیای امروز نمی‌تواند نتیجه‌بخش باشد و باید موانع انجام مراودات پولی و بانکی در سطح بین‌المللی برداشته شود.

 بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال‌های گذشته به‌علت عدم ترمیم روابط اقتصادی با افریقا، حجم دادوستد با کشور‌های این قاره در سطح یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار باقی مانده، اما به‌گفته مدیرکل دفتر افریقای سازمان توسعه تجارت ایران، تسهیل‌گری در مسیر تجارت با افریقا در حال انجام است و پیش‌بینی می‌شود در ۳ سال آینده رقم تجارت با این قاره به ۱۰ میلیارد دلار برسد.