سهم بالای کشاورزی در اقتصاد و اشتغال کشور دلیل قانع‌کننده‌ای است تا بگوییم نوسازی در فرآیندهای سه‌گانه کاشت، داشت و برداشت نه‌تنها یک امر مهم و ضروری است، بلکه تنها راه‌حل برای حفظ امنیت غذایی کشور است. برهمین اساس، بسترسازی به‌منظور حضور و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان در این بخش اهمیت زیادی دارد. باتوجه به آمارهای موجود، در حال ‌حاضر ۲۷۹ شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی فعال هستند که استان تهران با ۷۰ شرکت در رتبه نخست، استان البرز با ۳۰ شرکت در رتبه دوم و استان اصفهان با ۲۴ شرکت در رتبه سوم به‌عنوان استان‌های دارای بیشترین شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های مذکور فعالیت می‌کنند. نکته مهمی که در این بحث قابل‌بیان است آنکه باوجود اهمیت بالای حوزه‌های کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی، مجموع شرکت‌های دانش‌بنیان در این 3 حوزه معادل حدود ۴ درصد از کل شرکت‌های دانش‌بنیان کشور است. صمت در این گزارش به بررسی و ارزیابی نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در توسعه صنعت کشاورزی پرداخته است.

تحقق کشاورزی مدرن با بهره‌وری بالا

کشاورزی صنعتی است که در دنیا به‌سمت هوشمندی و ارتقای بهره‌وری با کمک فناوری‌های نوین حرکت کرده، اما در ایران باوجود همه توانمندی‌های دانشی و تخصصی، هنوز شرکت‌های دانش‌بنیان چندان رغبتی برای ورود به این عرصه ندارند. هرچند تلاش کارگزاران فناوری در این زمینه به شناسایی و معرفی ۱۲۳ محصول تولیدی در عرصه کشاورزی به متقاضیان منجر شده است؛ اما این تعداد بسیار کمتر و ناچیزتر از نیازی است که این صنعت دارد.

 سورنا ستاری، معاون پیشین علمی و فناوری رئیس‌جمهوری بارها اعلام کرده بود که چالش‌های کشاورزی تنها با فناوری رفع می‌شود و باید این نکته در مسیر حرکت به‌سمت تحقق کشاورزی همزیست با فناوری موردتوجه باشد که ظرفیت آب، محیط‌زیست و خاک محدود است و تنها ظرفیت نامحدود، نوآوری و فناوری است که باید در کشاورزی منظور و امنیت غذایی کشور حفظ شود. گزارش‌ها از توسعه بخش خصوصی در جهان حاکی از آن است که در سال ۲۰۰۸ میلادی، تنها یک شرکت فناوری پایه (شرکت مایکروسافت) در میان ۱۰ شرکت برتر جهان قرار داشت، در سال ۲۰۱۸، 7شرکت فناوری پایه، در بین ۱۰ شرکت برتر جهان. در بازه سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ میلادی، استارت‌آپ‌ها (شرکت‌های نوپای خلاق)، توانستند حدود ۲.۸ تریلیون دلار ارزش اقتصادی ایجاد کنند. این ارزش اقتصادی همتراز با ارزش اقتصادی کشورهای جی ۷ و  بزرگ‌تر از تولید ناخالص داخلی انگلستان است. اعداد مذکور نشان‌دهنده آن است که اقتصاد جهانی در حال عبور از اقتصاد صنعتی به‌سوی اقتصاد اطلاعاتی و همچنین رشد پرشتاب شرکت‌های فناوری پایه در اقتصاد جهانی است.

حضور کمرنگ دانش‌بنیان‌ها در صنعت کشاورزی

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران در گفت‌وگو با صمت، حضور و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان را در عرصه کشاورزی کمرنگ دانست و گفت: بخش کشاورزی از چند مشکل عمده رنج می‌برد؛ یکی از این مشکلات نبود فناوری‌های نو در کشاورزی است. در واقع، هم در فناوری‌های موجود معضلاتی دیده می‌شود و هم در بخش‌هایی، اصلا فناوری ورود نکرده است. مشکلات دیده‌شده در کل حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت کشاورزی کمتر از 4 درصد و این نکته مهمی است و نشان می‌دهد که هنوز فناوری در کشاورزی جایگاه جدی ندارد.

وی افزود: اما اینکه بخواهیم به این موضوع بپردازیم که در چه حوزه‌هایی نیاز به تولیدات فناورانه و دانش‌بنیان داریم، به‌طورکلی کشاورزی به 3 دسته کاشت، داشت و برداشت با تمامی ملحقات تقسیم می‌شود. این 3 مرحله که در هر 3 نیاز به حضور دانش و فناوری احساس می‌شود، احتیاج جدی به نقش‌آفرینی دانش و فناوری داریم. باتوجه به اینکه در منطقه‌ای از جغرافیای جهان قرار داریم که با بحران آب و خاک مواجه است، باید از آب و خاک کشورمان نهایت بهره‌وری و استفاده‌های بهینه را داشته باشیم. این اتفاق امکان‌پذیر نخواهد بود، مگر اینکه دانش‌بنیان‌ها با فناوری‌های روز در این بخش‌ها نقش جدی ایفا کنند.

قاسمی گفت: نمونه‌هایی هم از جمله گلخانه‌های هیدروپونیک وجود دارد، اما کافی و به‌لحاظ کمیت رضایت‌بخش نیست، ضمن اینکه نمی‌توان تمام صنعت کشاورزی را براساس ساخت گلخانه‌ها اداره کرد. همان‌گونه که گفته شد، وقتی شرکت‌های دانش‌بنیان تنها فعالیت ۴ درصدی دارند، نشان از انگشت‌شمار بودن نقش اکوسیستم دانش‌بنیان در صنعت کشاورزی دارند.

وی در تعریف کشاورزی مدرن گفت: کشاورزی مدرن به‌معنای افزایش بهره‌وری و تولید در واحد سطح است؛ در ازای کاهش مصرف آب و بهره‌وری از خاک و اینکه تولیدات هدفمند برای بازار شکل بگیرد.

این فعال در عرصه صنعت کشاورزی بااشاره به راهکارهای مهم برای توسعه دانش در بطن صنعت کشاورزی به‌منظور رسیدن به کشاورزی مدرن گفت: به‌اعتقاد من، باید کشاورزی را تبدیل به یکی از قطب‌های اقتصادی کشور کنیم، در این شرایط است که دانش و سرمایه در این صنعت جاری می‌شود.

جالب است که بیش از ۹۰ درصد فعالیت‌های کشاورزی در اختیار بخش خصوصی است. اما ضربه آنجایی به این صنعت وارد می‌آید که در بیشتر موارد دولت تصمیم‌گیرنده نهایی است و قوانین را در اصل دولت تدوین می‌کند. به‌عبارت روشن‌تر، تمامی سیاست‌گذاری‌ها در این بخش از سوی دولت شکل می‌گیرد و این آسیب جدی وارد
 می‌کند.

محصولات ارگانیک در کشور نداریم

قاسمی گفت: تولید ارگانیک در کشور ما کمابیش معنا ندارد، چرا که تمام زمین‌های کشاورزی کشور خاک‌های آلوده به کود شیمیایی دارند، مگر اینکه محصولات ارگانیک را تنها از طریق تولیدات گلخانه‌ای تولید کنیم. ژنتیک هم بخشی از دانش است، برای مثال، تولید مرغ‌لاین. به‌اعتقاد من، با دانش ژنتیک، افزایش راندمان تولید خواهیم داشت. بنابراین نمی‌توان بهره‌وری‌هایی را که در دانش ژنتیک اتفاق می‌افتد، انکار کرد. همچنین، دلیل متقنی هم بر رد محصولات تراریخته وجود ندارد و باید در این عرصه فعالیت کنند و مخالفان و موافقان زیادی دارد و چالش‌برانگیز است. با این حال، هنوز هیچ دلیل علمی وجود ندارد که بگوید تراریخته‌ها، محصولات مضری هستند.

بهره‌وری به سبک دانش‌بنیان‌ها

آرش خراسانی، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در گفت‌وگویی که با صمت داشته، درباره روش کشت هیدروپونیک گفت: روش هیدروپونیک یک روش جدید کشاورزی است که باعث استفاده بهینه از آب و کم کردن سطح زیرکشت با افزایش بهره‌برداری می‌شود. به‌طورکلی روش کشت هیدروپونیک در گلخانه‌ها می‌تواند در برابر تنش‌های محیطی نظیر شوری خاک و زمین نامساعد به کمک بخش کشاورزی منطقه آید. گلخانه‌ها آب بیشتری را نسبت به کشت سنتی مصرف می‌کنند، اما در این روش موضوعی به‌نام بهره‌وری از منابع آب صرفه‌جویی زیادی را به‌همراه دارد. در روش هیدروپونیک خاک طبیعی حذف و خاک مصنوعی جایگزین آن می‌شود تا بتوان در مناطقی که از خاک نامساعد برخوردار هستند، به کشت پرداخت.

وی افزود: شاید بتوان استفاده فراوان از کود شیمیایی در این روش را جزو معایب آن دانست و به‌همین دلیل تاکنون به‌صورت گسترده فعال نشده است. توسعه واحدهای گلخانه‌ای منوط به ۲ شرط است؛ یکی سازه و دیگری نظارت دقیق بر فرآیند روند کشت. سازه‌های گلخانه‌ای در ایران شرایط مطلوبی ندارند و همین امر راندمان تولید را کاهش می‌دهد. سازه‌ها باید متناسب با شرایط بومی و آب و هوای منطقه باشند تا بتوان در تمام فصول بهره‌وری حداکثری داشت.

خراسانی گفت: همان‌گونه که گفته شد، راندمان مصرف آب در روش گلخانه‌ای بالا است و این امتیاز مثبتی برای مناطقی است که از تنش آبی رنج می‌برند و منفعت دیگر این نوع کشت، کاهش آفات زراعی است. از آنجایی که یک‌سری از آفات از طریق خاک منتقل می‌شوند، با حذف خاک طبیعی میزان آفت‌زدگی هم به‌شدت کم می‌شود.

به‌گفته این مدیرعامل شرکتی دانش‌بنیان، روش کشت هیدروپونیک در شرایطی که موردحمایت نهادهای متولی قرار بگیرد، می‌تواند تا حدی از به‌خطر افتادن امنیت غذایی در کشور بکاهد.

وی خاطرنشان کرد: در بیشتر واحدهای گلخانه‌ای کشت هیدروپونیک، چه در ایران و چه در خارج از کشور، محصولات زینتی نظیر گل‌ها و گیاهان زینتی و صیفی‌جات کشت می‌شود. برای مثال، واحد هیدروپونیکی در کشور نداریم که میوه یا محصولات زراعی تولید کند؛ البته واحدهای فناور تا حدی توانسته‌اند به کشت زعفران بپردازند، اما عمده محصولات این نوع کشت، گل‌ها و گیاهان زینتی و صیفی‌جات است.

امنیت غذایی در گرو سیستم یکپارچه

اهمیت بخش خصوصی در امر توسعه و افزایش تولید یکی از انکارنشدنی‌ترین مواردی است که چه بخواهیم و چه نخواهیم باید برای رسیدن به اقتصاد دانش‌بنیان قوت بگیرد و تا جایی که می‌توان از نقش دولت کاسته شود. ابراهیم بیرامی‌زاده، رئیس یکی دیگر از شرکت دانش‌بنیان در حوزه زیست فناوری و کشاورزی در گفت‌وگو با صمت گفت: باتوجه به تجربه‌های موفق جهانی و نقش بخش خصوصی در امر امنیت غذایی و تولیدات انبوه کشاورزی، با یک سیستم جامع دانش و فناوری می‌توان ظرفیت‌های کاملی را در بحث امنیت غذایی ایجاد کرد، در حقیقت دانش‌بنیان‌ها گزینه درستی برای رسیدن به تولیدات انبوه کشاورزی هستند. از آنجایی که ابزار این شرکت‌ها علم و فناوری است، می‌توان نسبت به نتایج و دستاوردهای‌شان امیدوار بود. وی بااشاره به مثالی افزود: فعالیتی که تاکنون به‌ثمر رساندیم، در زمینه کشت بافت بوده که بیشترین عملکرد را در واحد سطح دارند، در واقع پس از اصلاح بذر، درختان نه‌تنها مقاومت بالاتری در برابر بیماری دارند، بلکه عملکرد بالایی هم از خود نشان دادند که این امر باعث افزایش عملکرد در سطح و بهره‌وری در منابع طبیعی نظیر آب و خاک می‌شود. نمونه چنین روندی، کمک مهمی در راه دستیابی به امنیت غذایی می‌کند. تا یک دهه گذشته، بیشتر بذرهای هیبریدی وارد می‌شده، اما در حال‌ حاضر توانستیم این بذرها را تولید کنیم. گفتنی است، در چند سال گذشته، کشت این بذرها در تولید خیار، گوجه و گیاهانی که تکثیر آنها با مشکل روبه‌رو بود، نقش مهمی ایفا کرده است، برای مثال برخی گیاهان نظیر آناناس اگر به‌صورت عادی تکثیر شوند، ضریب بسیار پایینی دارند، اما توانستیم با روش‌های علمی تکثیر آن را در سطح افزایش دهیم. بیرامی‌زاده گفت: رشد کشاورزی چند بعد دارد، در واقع به چند عامل بستگی دارد؛ این عوامل شامل خاک، بذر و کود است و می‌توان جز آب، هوا و موارد طبیعی، همگی را با توان دانش‌بنیان تامین کرد و به پیشرفت‌های قابل‌توجهی در این عرصه رسید. با این حال هنوز بسیاری از این محصولات وارداتی است و نیازمند رسوخ دانش فنی در این عرصه هستیم و بی‌شک این امر می‌تواند کشور را روز به روز به امنیت غذایی نزدیک کند.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، به‌نظر می‌رسد گسترش شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های کشاورزی، منابع طبیعی و صنایع غذایی به‌عنوان یک نیاز جدی در حوزه‌های مذکور مطرح است، چرا که این حوزه‌ها هنوز در بخش‌های مهمی از روش‌های سنتی استفاده می‌کنند که بازدهی و هزینه‌بری بالایی دارند و در عمل رسوخ فناوری به این حوزه‌ها کمتر از آنچه باید، اتفاق افتاده است. بدیهی است، گسترش این شرکت‌ها باعث اشتغالزایی برای جوانان فارغ‌التحصیل شده و باعث ایجاد ارزش‌افزوده فراوان می‌شود، بنابراین باید ضمن حل چالش‌هایی نظیر خرده‌مالکی که مانع گسترش بازار این شرکت‌ها هستند، کشاورزی کشور را متحول کرده و با پرورش محصولات کم‌آب‌بر و با ارزش‌افزوده بالا، صادرات بخش کشاورزی را افزایش داد، اما آنچه نمی‌گذارد دانش و فناوری در راستای تولید و بهره‌وری بالا در کشاورزی اتفاق بیفتد، حکمرانی دولت و سیاست‌گذاری‌های آن در اقتصاد است، بنابراین اگر دست دولت از صنعت کشاورزی کوتاه شود، شاید بتوان راه هموارتری برای رسیدن به کشاورزی مدرن خلق کرد.