طرح «بازار آب» یا تجارت و مبادله آب به معنی فرآیند

خرید و فروش حقوق دسترسی به آب یا حقابه است که در کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته جهان نیز اجرا می‌شود. اگر این طرح به‌خوبی اجرا شود، افزایش بهره‌وری اقتصادی، اصلاح الگوی کشت، جلوگیری از تخریب‌های زیست‌محیطی و توجه به مصرف بهینه آب به عنوان سرمایه خدادادی بدون جایگزین را رقم می‌زند. بازار مبتنی بر قیمت، محرکی برای کاربران در اختصاص منابع آبی از فعالیت‌های کم‌ارزش به فعالیت‌های با ارزش بالاتر است؛ طبق همین اصل، تجارت آب می‌تواند افزایش بهره‌وری و افزایش ارزش افزوده را رقم بزند، اما باید مراقب بود تا اجرای این طرح به عنوان طرحی دانش‌بنیان و پیشران در مدیریت مصرف آب دچار انحراف از مسیر و دستخوش سودجویی برخی‌ها نشود.

ارتقای ارزش اقتصادی آب در خلال یک تصمیم

مدیرکل دفتر اقتصاد و بهره‌وری آب، مدیریت مصرف و تقاضای شرکت مدیریت منابع آب ایران از اجرای آزمایشی طرح بازار آب در ۵ دشت بحرانی کشور خبر داد.

به گزارش وزارت نیرو، سید محمد آهویی اظهارکرد: طرح بازار آب به صورت نمونه و پایلوت در استان قزوین و شهرستان خواف استان خراسان رضوی اجرایی شده و بررسی نتایج آن نشان می‌دهد که بازار آب می‌تواند منجر به افزایش بهره‌وری و ارزش اقتصادی آب شود. وی در زمینه ضرورت اجرای طرح پیاده‌سازی و اداره بازار آب در مناطق منتخب پایلوت در کشور، گفت: مروری کوتاه بر تاریخچه مدیریت منابع آب نشان می‌دهد که در دهه ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ پروژه‌ها و برنامه‌های آبی کشور برای پاسخگویی به تقاضاهای موجود تنظیم می‌شد و در این بین به موضوع صیانت از منابع آب توجه کافی نمی‌شد. مدیرکل دفتر اقتصاد و بهره‌وری آب شرکت مدیریت منابع آب ایران ادامه داد: از اواسط دهه ۱۳۷۰ و پس از آن در دهه ۱۳۸۰ به دلیل کاهش منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی و همچنین رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای اجرای طرح‌های توسعه در کشور، برنامه‌های مدیریت منابع آب کشور تا حدودی اصلاح و این بار تلاش شد تا به جای سیاست‌های عرضه بی‌رویه آب، موضوع مدیریت توامان عرضه و تقاضا در دستور کار قرار بگیرد. وی ادامه‌داد: از دهه ۱۳۹۰ به این سو نیز با توجه به کاهش شدید منابع آبی کشور و ارزیابی‌هایی که حکایت از فقر منابع آبی، افزایش اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی و تشدید فشار برآبخوان، کاهش کیفیت آب و پیامدهای زیست محیطی و بروز مشکلات جدی در مدیریت آب کشور وجود داشت، موضوع صیانت از منابع آب در دستور کار قرار گرفت و تلاش شد تا برنامه‌هایی در جهت مدیریت تقاضا و مدیریت بهینه منابع آب اجرایی شود.

آهویی گفت: تقویت و ساماندهی بازار آب یکی از برنامه‌هایی است که بر اساس مصوبه شورای‌عالی آب در طرح تعادل‌بخشی در برنامه کار وزارت نیرو قرار گرفته و مطالعاتی نیز در این زمینه انجام شده ‌است و تلاش می‌شود تا با کمک آن ضمن ضابطه‌مند کردن میزان و نحوه مصرف آب، بخشی از آب مورد تقاضا را از طریق اجرای سیاست‌های بازتخصیص آب از طریق جابه‌جایی مصرف به بخش‌های کارآتر و بهره ورتر، در چارچوب قواعد و مقررات تنظیمی، برای متقاضیان فراهم کند. وی ادامه‌داد: علاوه بر این تمهیداتی باید اتخاذ شود که تامین تقاضاهای روزافزون از طریق مدیریت مصرف و افزایش بهره‌وری آب بهره‌برداران مجاز موجود تامین و از افزایش برداشت غیر مجاز و فشار بر منابع آب جلوگیری شود.

مدیرکل دفتر اقتصاد و بهره‌وری آب شرکت مدیریت منابع آب ایران اظهارکرد: از جمله اهداف اصلی که این پروژه دنبال می‌کند، موضوع ارتقای بهره‌وری آب است که در مبادلات آبی بسیار محدودی که در برخی مناطق پایلوت نیز انجام شده است، ارزیابی‌های اولیه نشان می‌دهد که بازار آب می‌تواند نقش موثری در این زمینه ایفا کند.

نقش تسهیلگر وزارت نیرو

آهویی در ادامه گفت: وزارت نیرو به عنوان نماینده دولت در اجرای طرح بازار آب نقش تسهیل گر را ایفا می‌کند و چندین کارگزاری در این حوزه فعال می‌شوند که وظیفه ایجاد ارتباط میان عرضه‌کنندگان آب با متقاضیان را بر عهده دارند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود اظهارکرد: درحال‌حاضر این طرح در برخی دشت‌های بحرانی در پنج استان کشور در مناطق محدودی از استان‌های یزد، اصفهان، البرز، قزوین، هرمزگان و سمنان به صورت نمونه در حال اجراست و امیدواریم با فراهم شدن بسترهای لازم و رفع ایرادات این طرح به زودی در دیگر دشت‌های بحرانی کشور نیز اجرایی شود.

مدیرکل دفتر اقتصاد و بهره‌وری آب ادامه‌داد: اجرای طرح بازار آب نیازمند الزامات و مقدماتی است که از جمله آن، راه‌اندازی سامانه معاملات است که تعدادی از شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه قرار است با وزارت نیرو همکاری کنند.

آهویی همچنین با اشاره به اینکه از جمله شروط اجرایی شدن این طرح در دشت‌های مختلف کشور این است که پیش از اجرایی شدن آن، دیگر مقدمات مدیریت بهینه آب مانند نصب کنتورهای هوشمند، تحویل حجمی آب، مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز و اصلاح الگوی کشت اجرایی شود، تاکید کرد: در صورتی که این مقدمات در دشت‌های بحرانی کشور اجرا نشود، آن دشت استانداردهای لازم برای اجرای طرح بازار آب را به‌دست نمی‌آورد.

آهویی، در مورد سازکار عملیاتی اجرای طرح بازار آب نیز گفت: مالک چاه کشاورزی که دارای پروانه بهره‌برداری معتبر است و روی چاه کنتور هوشمند نصب کرده است می‌تواند در صورت رعایت الگوی کشت آب مازاد ناشی از صرفه‌جویی خود را که در چارچوب پروانه بهره‌برداری مجاز به برداشت آن است، با قیمتی که در بازار تعیین می‌شود عرضه کند.

وی با اشاره به نقش موثر بازار آب در صیانت از منابع آبی و ارتقای بهره‌وری در حوزه مصارف آب، افزود: درحال‌حاضر هزینه تمام شده انتقال آب از خلیج‌فارس برای صنایع فلات مرکزی در ازای هرمتر مکعب حدود چهار دلار تمام می‌شود، اما با اجرای این طرح صنایع می‌توانند با قیمت‌های به مراتب کمتر مازاد آب بخش کشاورزی ناشی از صرفه جویی را دریافت کنند و کشاورزان نیز می‌توانند ضمن افزایش بازده تولید محصول، مازاد آب خود را در بازار به فروش برسانند و از محل در آمد آن نسبت به ایجاد تمهیدات لازم جهت کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری اقدام کنند.

جزییات بازار آب

اجرای طرح «بازار آب» در سه استان خراسان رضوی، قزوین و سمنان به صورت آزمایشی برنامه‌ریزی شد و در سمنان به عنوان سومین استان این طرح در مراحل اولیه اجرا قرار گرفت. بر پایه بررسی‌ها، برای راه‌اندازی بازار آب اقدامات اولیه مانند بازگشایی «دفتر کارگزاری بازار تبادل آب» در سمنان انجام اما تجارت آب آغاز نشده است و به گفته کارشناسان باید با کشاورزان درباره این طرح رایزنی و آنها را توجیه کرد. کارشناسان می‌گویند طرح بازار مبتنی بر بررسی بهره‌وری کشاورزی و حفظ وسعت کشت است و در صورتی کشاورز می‌تواند در بازار آب فعالیت داشته باشد که سطح کشاورزی را حفظ کند و افزایش بهره‌وری داشته باشد و کارشناسی در این بخش بر عملکرد کشاورز نظارت می‌کند که برنامه‌ریزی‌ها برای حفظ کشاورزی و تامین امنیت غذایی ارزشمند و قابل قبول است یا نه؛ اما نکته مهم ساز کار و چگونگی اجرای این تصمیم است که باید به صورت کارشناسی و دقیق مورد بررسی و اجرا قرار بگیرد. نکته دیگر که کارشناسان به آن اشاره می‌کنند درباره نحوه قیمت‌گذاری آب در طرح «بازار آب» است که در مناطق مختلف، نرخ مختلف خواهد بود و تاکید دارند در طرح «بازار آب» حتما باید آب در محدوده‌ای باشد که قابلیت خرید و فروش داشته باشد و حتما میزان برداشت آب در محدوده مشخص و خاصی تعریف می‌شود که حداکثر ۱۰ درصد از میزان صرفه‌جویی را شامل می‌شود. برهمین اساس مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان سمنان گفت: کشاورزان در طرح «بازار آب» می‌توانند با افزایش بهره‌وری، حداکثر ۱۰ درصد میزان مصرف آب خود را ذخیره و در این بازار عرضه کنند. محسن عسکری با اشاره به کاهش بارندگی‌ها در چند سال اخیر و به‌هم‌خوردن توازن منابع آبی در استان سمنان، اظهارکرد: تامین آب در بخش‌های مختلف آشامیدنی، صنعت و فعالیت‌های پربازده از نظر درآمد و اشتغال با رویکرد افزایش بهره‌وری آب از اولویت‌های شرکت آب منطقه‌ای استان سمنان است. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان سمنان افزود: دفتر کارگزاری «بازار آب» با هدف تحقق تسهیلگری اجتماعی و شناخت خریداران (صنایع) و فروشندگان(کشاورزان) و کشف نرخ به صورت رسمی گشایش یافت. معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای سمنان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با بیان اینکه طرح «بازار آب» فقط در شهر سمنان به صورت آزمایشی انجام می‌شود و مربوط به کل استان نیست، گفت: قیمت‌گذاری آب در این بازار به صورت حراج است و نرخ واقعی بر اساس عرضه و تقاضا مشخص می‌شود.

رضا نجف‌زاده افزود: نرخ فروش آب بین کشاورز و صنعت در طرح «بازار آب» در واقع بر پایه توافق بین خریدار و فروشنده است.

نجف‌زاده درباره مزایای اجرای طرح «بازار آب» در تقویت سفره آب‌های زیرزمینی، تصریح کرد: خریدار هزینه خرید ۱۰۰ درصد حجم فروش آب توسط کشاورز را پرداخت می‌کند، اما ۷۵ درصد میزان خرید را اجازه برداشت دارد و ۲۵ درصد به منظور تقویت سفره آب‌های زیرزمینی ذخیره‌سازی و امکان برداشت نخواهد داشت. وی ادامه داد: کشاورز می‌تواند حداکثر ۱۰ درصد از محل صرفه‌جویی مجوز پروانه برداشت آب از چاه را در طرح «بازار آب» عرضه کند و تنها کشاورزانی مجاز به فعالیت در طرح «بازار آب» هستند که چاه کشاورزی آنها مجهز به کنتور هوشمند آب باشد و در سال گذشته نیز اضافه برداشت نداشته باشند. وی بیان کرد: صنایعی می‌توانند در طرح «بازار آب» شرکت کنند که دارای چاه آب باشند و طبق بررسی‌ها ۱۶۷ چاه آب در بخش کشاورزی و ۱۶۰ چاه آب در بخش صنعت و خدمات شهر سمنان مجهز به کنتور هوشمند آب هستند که بهره‌برداران این چاه‌ها می‌توانند در طرح بازار آب شرکت کنند. معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای سمنان گفت: به فرض اینکه تمامی کشاورزان بهره‌بردار از چاه‌های دارای کنتور هوشمند حداکثر ۱۰ درصد از محل صرفه‌جویی را در بازار آب عرضه کنند، پیش‌بینی می‌شود ۲ میلیون مترمکعب آب در سال در سمنان مدیریت مصرف شود که از این ۲ میلیون متر مکعب حدود یک و نیم میلیون متر مکعب به صنایع اختصاص خواهد یافت و ۵۰۰ هزار مترمکعب در سفره آب‌های زیرزمینی باقی می‌ماند و تقویت می‌شود.

«بازار آب» راه‌حلی برای مدیریت مصرف

معاون هماهنگی امور اقتصادی استاندار سمنان گفت: کشاورزان در کنار درآمدزایی از محل فروش محصولات کشاورزی، می‌توانند از محل فروش آب برای خود ارزش افزوده ایجاد کنند.

محمدرضا صادقی بیان کرد: «بازار آب» و همراهی کشاورزان در این بازار نقشی مهم در جبران کم‌آبی و حتی تعادل بخشی به سفره آب‌های زیرزمینی طی چندسال آینده دارد.

 وی با اشاره به کاهش بارندگی و کم‌آبی در استان سمنان، تصریح کرد: محدودیت در برداشت آب‌های زیرزمینی در این استان وجود دارد و عرضه آب بخش کشاورزی در بازار آب نقشی مهم در افزایش بهره‌وری، تامین آب صنعت و تقویت آب‌های زیرزمینی دارد.

صادقی ابراز کرد: اقداماتی مانند اصلاح الگوی مصرف، بازچرخانی پساب و «بازار آب» در مدیریت مصرف آب موثر است که این رویکرد با اهتمام ویژه در استان سمنان پیگیری می‌شود. اجرای کامل و صحیح بازار آب در استان سمنان، لازمه موفقیت و رسیدن به اهداف است و انتظار می‌رود مسئولان در آب منطقه‌ای استان تمرکز ویژه بر اجرای طرح دارد.

سخن پایانی

طرح «بازار آب» یا تجارت و مبادله آب به معنی فرآیند خرید و فروش حقوق دسترسی به آب یا حقابه است که در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته جهان نیز اجرا می‌شود. یکی از مراقبت‌هایی که در طرح «بازار آب» باید مورد توجه قرار بگیرد، این است که فعالیت کشاورزی، تولید محصولات و امنیت غذایی مورد تهدید قرار نگیرد و کاهش نیابد، در واقع طرح «بازار آب» باید فرصتی باشد تا کشاورزی سنتی به سمت کشاورزی مدرن سوق پیدا کند و اجرای طرح به گونه‌ای نباشد که موجب توقف کشاورزی با تولید محصولات سودمندو راهبردی شود. یکی از مشکلات و چالش‌های امروز کشاورزان خرده‌مالکی به دلیل میراثی بودن اراضی کشاورزی است. کارشناسان معتقد هستند کشاورزی در اراضی وسیع دارای ارزش افزوده است، باید مراقب بود اجرای طرح «بازار آب» منجر به ایجاد «بازار سیاه» برای سودآوری و توقف فعالیت کشاورزی نباشد.

از طرف دیگر، برخی کشاورزان معتقدند قبل از راه‌اندازی رسمی طرح «بازار آب» در استان سمنان، بهتر است این بازار به صورت محلی در بین کشاورزان ایجاد شود و نرخ فروش آب فقط بر اساس ارزش محصولات کشاورزی، نرخ راضی‌کننده‌ای نیست و کشاورز با فروش محصول، درآمد بیشتری نسبت به فروش آب دارد.