انبوهی از فضاهای سرد و بی‌روح در شهرها تحت‌تاثیر ناهمگونی و آلودگی‌های بصری مشاهده می‌شود که به‌دور از هرگونه زیبایی و مطلوبیت، هیچ‌گونه معنا، مفهوم و عملکردی را القا نمی‌کنند. امروزه سیما و منظر شهرها تحت‌تاثیر این اغتشاشات بصری، چهره‌ای ناخوشایند و نامطلوب یافته‌اند که هیچ‌گونه جذابیت و زیبایی در آنها وجود ندارد.

هر فضایی در شهر را نمی‌توان فضای شهری دانست، مگر آنکه براساس قواعد زیبایی‌شناسی شکل‌ گرفته و تبیین‌گر رابطه شهر و زیبایی باشند. طراحی شهری چیزی فراتر از ساختن برخی جعبه‌های گل در میادین و تعیین ایستگاه‌های اتوبوس و تاکسی است. مبلمان شهری یکی دیگر از عناصر فضای شهری است که کمیت، زیبایی و دوام آن نقش مهمی در دستیابی به یک شهر سالم و مطلوب دارد و نیازهای شهروندان را از نظر عملکرد و زیبایی برآورده می‌کند. صمت در این گزارش نقش شهرسازی را در بهبود کیفیت زندگی شهروندان بررسی کرده است.

نقش زیباسازی شهری در بهبود کیفیت زندگی

در کنار ابعاد مختلف کیفیت زندگی، توجه به شهرسازی و زیباسازی شهر یکی از مهم‌ترین این ابعاد تلقی می‌شود، زیرا دارای یک نقش اساسی در بهبود وضعیت ساکنان شهرها و تامین‌کننده حس رضایتمندی برای افراد است، همچنین تاثیر عمیقی بر سلامت، کارآیی، رفتار اجتماعی، رضایتمندی و رفاه عمومی جامعه ایفا می‌کند. موضوع شهرسازی یکی از مهم‌ترین مسائل کشورهای در حال ‌توسعه است؛ زیرا اگرچه سرعت گسترش و سرعت در ساخت‌وسازها تا حدودی جوابگوی نیازهای کمی و مادی شهروندان است، اما بی‌توجهی به جنبه‌های کیفی، چالش‌های فرهنگی و روانی را در پی خواهد داشت. اگرچه تقسیم‌بندی کیفیت زندگی و در نظر گرفتن مسکن و مسائل مرتبط با آن از نظر کارشناسان و صاحب‌نظران مختلف، متفاوت است، اما این موضوع انکارناپذیر است که یکی از عناصر کلیدی کیفیت زندگی افراد در محیط شهری همان زیباسازی شهر است. این موضوع تنها به‌معنای وجود یک سقف بالای سر هر شخص نیست، بلکه آسایش مناسب، فضای مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مالکیت، امنیت و دوام سازه‌ای، بهداشت و آموزش و مکان مناسب است که باید موردتوجه قرار بگیرد.

اولویت اصلی در طراحی فضای شهری و شهرسازی، شهروندان هستند و شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نقش مهمی در شهرسازی داشته و به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر مدیریت شهری اثرگذار است. شهر فضایی است که از نظر اجتماعی پیوسته در حال ‌توسعه است و نیاز اجتماع از قبیل سکونت، حمل‌ونقل، کار و فراغت را برطرف می‌کند.

مولفه‌های ضروری در شهرسازی

محمدرضا کاویانی، کارشناس معماری در رابطه با اهمیت سبک و سیاق سیمای شهری به صمت گفت: سیمای شهری یکی از مولفه‌های قابل‌توجه و حائزاهمیت در اصول مهندسی و شهرسازی به‌شمار می‌رود و به‌واقع شهری که با سیمایی مخدوش روبه‌رو است، طراوت و سرزندگی مطلوبی در آن وجود ندارد. تابلوهای شهری، پارک‌ها و فضای سبز، نمای بیرونی ساختمان‌ها، المان‌های شهری، خیابان‌ها و معابر از بخش‌هایی به‌شمار می‌روند که با معماری مناسب می‌توانند جلوه‌ای زیبا و خوشایند در اذهان عمومی مردم ایجاد کنند.

امروزه زیباسازی شهری، فرآیند آفرینش هنری و ارتقای کیفیت زندگی در محیط شهری قلمداد می‌شود که فرهنگ، هنر، ارزش‌ها و باورهای حاکم در آن ظهور می‌کند. امروزه در کشورهای توسعه‌یافته، سیمای شهرها برپایه عقبه فرهنگی، تاریخی و ظرفیت‌های موجود در آن طراحی می‌شود، به‌عنوان نمونه، شهرهای تاریخی از معماری متفاوتی در مقایسه با شهرهای صنعتی برخوردار هستند.

ناهمگونی در چهره شهر قابل‌رویت است

کاویانی افزود: یکی از مشکلات شهرها در کشورهای در حال ‌توسعه، نبود تناسب و هماهنگی مناسب و منظم در سیمای شهری است و در واقع ناهماهنگی و ناهمگونی در چهره شهر، در بسیاری از نواحی شهرها قابل‌رویت است. در چنین مناطقی، محله‌ها و بافت‌های یک شهر از امکانات و عوامل رشد مساوی و متوازن در طول زمان برخوردار نبوده‌اند و این موضوع در طول سال‌های طولانی، بر زیبایی‌های شهری کاسته است.

به‌واقع همان‌طور که وضعیت ظاهری یک فرد در زندگی شخصی او حائزاهمیت است، سیمای شهری نیز در زندگی جمعی شهروندان از شاخصه‌های قابل‌توجهی به‌شمار می‌رود که معماران، هنرمندان و فعالان عرصه شهرسازی اهتمام بسیاری را در نحوه و سبک طراحی شهری به‌کار می‌بندند. زیباسازی چهره شهر، یکی از مولفه‌های مهم محسوب می‌شود که در تعاملات اجتماعی شهروندان ساکن در شهرها تاثیر بسزایی ایفا می‌کند.

وی بیان کرد: همواره در بین کارشناسان مسائل شهری، زیباسازی شهر از 2 وجه کارکردی و بصری موردمطالعه و توجه قرار می‌گیرد. ابعاد کارکردی سیمای شهری به جنبه‌های محیطی اعم از المان‌ها و مبلمان شهری می‌پردازد و عموما بر جسم شهروندان تاثیرگذار است.

این کارشناس معماری تصریح کرد: بعد بصری نیز به مقوله رنگ، فرم و ترکیب فضا و محیط می‌پردازد و بیشتر، مولفه‌های روحی و روانی را مدنظر قرار می‌دهد. امروزه هنر نقاشی، معماری، گرافیک، تبلیغات محیطی، مبلمان شهری، کیفیت مصالح، نمای ساختمان‌های مسکونی، تجاری و اداری، نورپردازی‌ها، مجسمه‌ها، پاکیزگی شهر، تاسیسات زیربنایی و حتی میزان ترافیک موجود در شهر به مدد زیباسازی شهر می‌آیند و مجموعه این عوامل در صورت هماهنگی لازم باعث انبساط‌خاطر و آرامش شهروندان می‌شود.

زیباسازی شهر، احترام به شهروندان است

کاویانی خاطرنشان کرد: قابل‌انکار نیست که سطح کمی و کیفی خدمات، در میزان احترام مدیریت شهری به شهروندان موثر است و به تعبیری میزان زیبایی، پاکیزگی و امکانات شهری، نشان‌دهنده سطح توجه و احترام مدیران شهری به شهروندان است.

وی در ادامه به صمت گفت: البته در پاره‌ای از مواقع، گسترش بی‌رویه و بی‌ضابطه شهرها، به‌تدریج تسلط مدیران ذی‌ربط شهری بر امور حوزه تحت استحفاظی خویش را به‌چالش می‌کشد، چرا که حجم انبوهی از نیازها و دغدغه‌های شهری، چالش‌های بسیاری را پدید آورده است.

این کارشناس در پایان بیان کرد: با همه این اوصاف نباید از نظر دور داشت که محیط شهری، زیستگاه شهروندان ساکن در آن محسوب می‌شود که بخش بسیاری از ساعات زندگی را در آن می‌گذرانند و هر آنچه جلوه محیطی شهر زیباتر شود، مسئولیت‌پذیری شهروندان در قبال حفظ و رعایت ضوابط و قوانین شهری نیز تقویت خواهد شد و به‌طبع در چنین شرایطی بستر و زمینه لازم برای پویایی، تحرک و میل به رشد و شکوفایی در این مناطق افزایش می‌یابد.

عواقب جبران‌ناپذیر بی‌توجهی به الزامات شهرسازی

مجید ابهری، جامعه‌شناس شهری در رابطه با موضوع شهرسازی به صمت گفت: تهران کلانشهری با مشکلات عدیده و بسیار پیچیده است که گاهی این مشکلات به‌نظر حل‌نشدنی به‌نظر می‌رسند. بی‌توجهی به شهرسازی، آلودگی هوا، بافت فرسوده، حاشیه‌نشینی، آسیب‌های اجتماعی و کمبود فضای سبز در دسترسی به خدمات شهری و شهروندی، تهران را با ابرچالش‌های مختلفی روبه‌رو کرده است که مناطق و محلات کم‌برخوردار بیشترین تاثیر را از این مشکلات دارند.

همچنین شهرهایی که در آنها شهرسازی موفقی انجام نگرفته است، باعث مشکلات بسیاری شده و عواقب جبران‌ناپذیری بر افراد جامعه می‌گذارد. متاسفانه در حال‌ حاضر در کشور باتوجه به انبوه‌سازی‌ها و آپارتمان‌سازی‌های متعدد و مختلف، توجه لازم به مسائل فرهنگی، رفاهی و شهرسازی خانوار نمی‌شود. کمبود امکانات و خدمات درمانی، آموزشی، ورزشی، رفاهی، فرهنگی و تفریحی فقط گوشه‌ای از مشکلاتی است که افراد با زندگی در این شهرها تجربه می‌کنند؛ بنابراین هر شهر و محلی که فاقد امکانات یادشده باشد، تاثیر منفی بر رشد و سلامت افراد جامعه می‌گذارد.

وی افزود: علاوه بر موارد ذکرشده، شهرهای نامناسب باعث بیماری‌های روحی و عصبی و تقابل‌های رفتاری و گفتاری بین شهروندان می‌شوند. این شهرها هیچ امتیازی برای تفریح و ورزش کودکان ندارند و موجب بروز مشکلات زیادی برای سنین مختلف می‌شود؛ بنابراین ضروری است،توجه کنیم که شهرها باید از نظر عوامل فیزیکی، مسائل فرهنگی و رفاهی در سطح قابل‌قبولی باشد، در غیر این صورت، نمی‌توان اسم این مکان‌هایی را که افراد در آن زندگی می‌کنند، شهر گذاشت.

به زیرساخت‌های خدمات‌رسانی توجه شود

ابهری اذعان کرد: نکته دیگری که باید موردتوجه مدیران شهری قرار گیرد، این نکته است که آیا بسترهای فرهنگی، اجتماعی، تفریحی و زیرساخت‌های خدمات‌رسانی برای افزایش جمعیت این‌چنینی موردمحاسبه قرارگرفته است یا خیر؟ این محدودیت‌ها لازم است به‌شکل مدیریت متمرکز در مباحث معماری شهری مدنظر مدیریت شهری قرار گیرد. در واقع با افزایش جمعیت ناگهانی در یک منطقه و محدودیت‌های منابع زیرساختی؛ به‌طورقطع ما با انواع مسائل و نارضایتی‌های شهروندان روبه‌رو خواهیم شد که هرچه سریع‌تر باید موردتوجه قرار گیرد.

بدیهی است، افزایش جمعیت با افزایش تقاضا برای بهره‌مندی از امکانات شهری رابطه مستقیمی دارد، زیرا نسبت جمعیت به منابع را از حالت اعتدال خارج می‌کند، در این صورت، شهروندان برای رسیدن به منابع محدود با هم رقابت می‌کنند و این الگوی رفتاری، خشونت‌های کلامی و فیزیکی را افزایش می‌دهد.

وی در پایان گفت: در انبوه‌سازی‌هایی که در کشور رخ داد، توجه چندانی به ابعاد شهرسازی نشد، از این‌رو انبوه‌سازی بدون در نظر گرفتن نکات یادشده، موجب انباشت مشکلات و آسیب‌های اجتماعی شده و نهادهای دولتی و سازمان‌های متولی این امر را با چالش روبه‌رو خواهند کرد. ضرورت دارد، در کنار ساخت مسکن، تمام جنبه‌های مختلف رفاهی، اجتماعی و شهرسازی موردتوجه قرار بگیرد تا شاهد رشد مشکلات و آسیب‌های اجتماعی در سطح جامعه نباشیم.

سخن پایانی

رفع مشکلات شهرها به‌دلیل گستردگی مسائل و پیچیده‌تر شدن آنها دشوارتر شده است. امروزه دیگر نمی‌توان یک شهر را بدون توجه به تاثیر کنش‌ها و واکنش‌ها در سطح کلان و خرد، مدیریت کرد. شهرهای امروز به‌شدت تحت‌تاثیر مجموعه عواملی هستند که تنها مربوط به آنها نیست، اما بر روندهای شهری و کیفیت زندگی شهروندان اثرگذار است. شناخت این عوامل و مدیریت آنها ضروری است تا بتوان برنامه‌ریزی متناسبی برای هر شهر داشت. مشکلات شهرسازی ابعاد گسترده‌ای را شامل می‌شوند که در حوزه‌های بسیار تنگاتنگ و در سطوح مختلف مرتبط با یکدیگر هستند. در این میان، مسئولان و متصدیان نیز از ساخت‌وسازهای شبانه و غیرمجاز در حاشیه شهرها، توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی و خانه‌سازی‌های غیراصولی ابراز نگرانی می‌کنند.

در این شرایط، ممکن است خریداران کم‌بنیه از روی شتاب‌زدگی و برای عقب نماندن از رقابت قیمتی به‌ناچار دست به خرید واحدهای مسکونی بی‌کیفیت زده و سرمایه‌های خود را در مناطقی که از شهرسازی هیچ بهره‌ای نبرده‌اند، هدر دهند. سیاست‌های تامین مسکن روشن و شفاف نبوده و قشر ضعیف جامعه اکنون در تامین مسکن با مشکل جدی روبه‌رو شده‌اند و در این شرایط امکان رشد و توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی، ممکن است بخشی از نیازها را برای مسکن به‌شکل نادرستی به‌سمت این سکونتگاه‌ها هدایت کند. در این راستا ضرورت دارد ساخت مسکن باکیفیت باتوجه به نقش حیاتی و مهمی که در زندگی افراد ایفا می‌کند، موردتوجه و جنبه‌های کیفی شهرسازی در اولویت قرار گیرد.