باوجود اینکه انرژی در کشور ما نه به نرخ واقعی، بلکه ارزان‌تر از آن عرضه می‌شود، اما به هر حال مشکل محدودیت منابع انرژی در دسترس، کم و بیش برای کلیه کشورها، اعم از صنعتی، توسعه‌یافته یا در حال توسعه، مشترک است. گفته می‌شود که در کشورهای مختلف، بسته به‌میزان فعالیت‌های صنعتی، بین ۳۰ تا ۳۵ درصد از کل انرژی مصرفی در ارتباط با مصارف ساختمانی است که به‌نظر می‌رسد ارزش آن به نرخ جهانی سالانه بالغ بر ۶ میلیارد دلار برمی‌گردد.

حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد از این میزان صرف گرمایش و سرمایش ساختمان در فصول مختلف سال می‌شود و این بدان معنا است که از کل انرژی مصرفی کشور بین ۱۵ تا ۲۰ درصد به مصرف گرمایش و سرمایش فضای مسکونی داخل ساختمان‌ها می‌رسد. باتوجه به این موضوع، هر اقدامی که در راستای ارتقای کیفیت ساختمان‌های مختلف اعم از مجتمع‌های مسکونی، مدارس، ادارات، رستوران‌ها، فروشگاه‌ها، مراکز ورزشی، هتل‌ها و... از دیدگاه تبادل حرارتی انجام گیرد، به صرفه‌جویی قابل‌توجهی در مصرف کل انرژی منتهی می‌شود.

ضرورت بهینه‌سازی مصرف انرژی

رشد اقتصادی و توسعه صنعتی کشورها به عوامل مختلفی از جمله انرژی و استفاده بهینه از منابع انرژی نیازمند است. اگرچه ایران از غنی‌ترین منابع انرژی برخوردار است، اما استفاده نادرست از آنها خسارت جبران‌ناپذیری را بر بودجه سالانه کشور تحمیل می‌کند، از این‌رو، استفاده منطقی از منابع انرژی و برنامه‌ریزی در زمینه‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساخت‌وساز از اولویت ویژه‌ای برخوردار است. منظور از مصرف انرژی در یک ساختمان، مصرف از زمان ساخت تا هنگام تخریب ساختمان است. صرفه‌جویی در مصرف انرژی به‌معنای کاهش مصرف انرژی و هزینه‌های مرتبط با آن است. دستیابی به این هدف با روش‌های مختلفی مانند بازیابی انرژی امکان‌پذیر است. در مباحث صرفه‌جویی و بهینه‌سازی مصرف انرژی، صرفه‌جویی در تمام عمر ساختمان مدنظر است که مواردی مانند: هزینه ساخت، هزینه عملکرد، نوع مصالح مصرفی، هزینه نگهداری و حتی هزینه‌های مرتبط با تخریب ساختمان پس از پایان عمر مفید آن را شامل می‌شود. صرفه‌جویی در مصرف انرژی تنها در صورتی امکان‌پذیر است که ساخت‌وساز در شرایط استاندارد قرار داشته باشد. پیروی از الگوی مسکن که از سوی شورای‌عالی الگوی مصرف کشور تدوین شده، در این زمینه بسیار مفید است. در کنار این موارد، بهره‌گیری از طراحی اقلیمی متداول در معماری کهن ایرانی باتوجه به کاربری‌های جدید ساختمانی از سوی کارشناسان توصیه می‌شود. به هر حال، قسمت بزرگی از تلفات گرمایشی و سرمایشی ساختمان از طریق سقف، دیوارها، شیشه‌ها و کف انجام می‌گیرد و از این‌رو عایق‌کاری از موثرترین و مهم‌ترین راه‌های صرفه‌جویی در صنعت ساختمان است. صمت در این گزارش، صرفه‌جویی در مصرف انرژی در صنعت ساختمان‌سازی را موردبررسی قرار داده است.

صرفه‌جویی در مصرف انرژی از طریق عایق‌کاری

بهروز کاری، کارشناس انرژی در رابطه با این موضوع به صمت گفت: بخش خصوصی در زمینه پیگیری کاهش مصرف انرژی در ساختمان کمابیش بی‌انگیزه است. این موضوع جا افتاده است که کاهش مصرف انرژی می‌تواند ظرفیتی برای صادرات و درآمد بیشتر برای کشورمان باشد، از این‌رو ضرورت دارد که ارگان‌های دولتی در راستای کاهش مصرف انرژی تلاش کنند و این موضوع باید در سطح ملی نیز موردتوجه قرار گیرد.

وی در ادامه گفت: هزینه اضافی برای عایق‌کاری حرارتی ساختمان‌های نوساز، حدود ۳ درصد هزینه ساخت است که در بیشتر موارد پس از 3 سال، بازگشت سرمایه دارد، اما اگر بخواهیم به‌طورجدی به صرفه‌جویی در مصرف انرژی در ساختمان‌ها بپردازیم، باید روی ساختمان‌های موجود هم برنامه‌ریزی کنیم. چون ساخت‌وساز انجام‌گرفته در هر سال ۲ تا ۳ درصد ساختمان‌های موجود است و اگر بخواهیم فقط به این مقررات توجه کنیم، آن‌طور که باید کاری از پیش نمی‌رود.

میزان دقیق صرفه‌جویی مشخص نیست

بهروز کاری درباره میزان صرفه‌جویی در مصرف انرژی در ساختمان از طریق عایق‌کاری حرارتی به صمت می‌گوید: محاسبات انجام‌گرفته روی تعداد زیادی از ساختمان‌ها نشان می‌دهد که در صورت انجام عایق‌کاری حرارتی، بیش از ۵۰ درصد در مصرف انرژی صرفه‌جویی می‌شود، اما مقدار دقیق کل صرفه‌جویی مشخص نیست، زیرا هیچ‌گونه سیستم کنترلی برای اتلاف حرارتی که در اثر نشست و تعویض هوا صورت می‌گیرد، در کشور ما پیش‌بینی نشده است، در حالی که در کشورهای پیشرفته سیستم‌هایی وجود دارد که این موضوع را دقیق کنترل می‌کنند. براساس ضوابط، در نقشه‌های پلان طبقات، پلان بام، نماها و مقاطع، محل عایق‌کاری حرارتی متناسب با گروه‌بندی ساختمان از نظر میزان صرفه‌جویی در مصرف انرژی باید مشخص شده باشد.

عایق‌کاری و استفاده از پوشش‌های مناسب از هدررفت انرژی در ساختمان جلوگیری می‌کند. استفاده از پوشش‌های عایق در زمان ساخت ساختمان هم در فصل زمستان و هم در تابستان از هدررفت انرژی جلوگیری می‌کند. برای کارآیی بهتر این پوشش‌ها باید لایه‌های عایق ضخیم باشند. هرچه میزان ضخامت بالاتر باشد، هدررفت انرژی نیز کمتر خواهد بود.

وی خاطرنشان کرد: در نقشه‌های معماری باید گروه ساختمان از نظر مصرف انرژی مشخص شود و برای بام، دیوارهای خارجی و پنجره‌ها جزئیات اجرایی مناسب ارائه شود تا برای آنها عایق‌بندی حرارتی انجام گیرد. این موضوع در حال ‌حاضر در مناطق یک تا ۵ و نیز ۲۲ شهرداری تهران انجام می‌شود. هرچند در زمینه تنظیم مقررات و آیین‌نامه‌ها اقدامات ارزشمندی صورت گرفته، اما روشن است که موانع و مشکلاتی بر سر راه اجرای اصولی این ضوابط وجود
دارد.

کاری در پایان گفت: در حال‌ حاضر اطلاعات و مدارک مربوط به مصرف انرژی باید در ضمیمه پرونده برای صدور پروانه ساخت باشد،اما هنوز سختگیری‌ها فقط در فاز صدور پروانه است و  تا رعایت اصول اجرایی فاصله داریم. طراحی، اجرا و نظارت بر اجرای مقررات ملی ساختمان، مستلزم برقراری ارتباط هدفمند بین مراجع ذی‌ربط در امر ساخت‌وساز و دوری جستن از بخشی‌نگری در سازمان‌های مختلف است.

زیباسازی جای بهینه‌سازی را گرفت

سیداحمد معتمدی، کارشناس مسکن با تاکید بر اینکه در ساختمان‌سازی از مقوله مصرف انرژی، غفلت کرده‌ایم، به صمت گفت: متاسفانه در ایران برخلاف کشورهای دیگر، به طراحی و زیبایی سازه‌ها بیشتر ازکیفیت و صرفه‌جویی انرژی توجه شده است. با نگاهی به ساختمان‌های قدیمی و سنتی مشاهده می‌کنیم که به موضوع بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌سازی بیشتر توجه شده است؛ موضوعی که امروزه از آن غافل شده‌ایم. معتمدی با بیان اینکه در دهه‌های اخیر، تکنولوژی‌های خارجی را در ساخت‌وساز به‌کار گرفته‌ایم، بدون اینکه به کیفیت، اهمیت دهیم، خاطرنشان کرد: بی‌توجهی به کیفیت فناوری‌های استفاده‌شده در حوزه ساخت‌وساز به ارزان بودن انرژی در کشور مرتبط است و از سوی دیگر، طراحی و زیبایی سازه‌ها جای کیفیت و صرفه‌جویی انرژی در ساختمان‌سازی را گرفته است. خوشبختانه در سال‌های اخیر به‌دلیل توجه به آموزش و پژوهش‌های دانشگاهی این موضوع در حال پیشرفت است.

در سال‌های گذشته، متوسط عمر ساختمان‌های کشور حدود ۲۰ سال بود که در سال‌های اخیر این عدد به ۳۰ سال رسیده است، اما باز هم این وضعیت، قابل‌قبول نیست و مشکلاتی در زمینه بهینه‌سازی انرژی در صنعت ساختمان به‌چشم می‌خورد.

بهینه‌سازی مصرف در اولویت است

برخی سازه‌های قدیمی و تاریخی کشور، بیش از صدها سال عمر دارند و همچنان جزو افتخارات و نمادهای ارزنده معماری و ساختمانی ایران به‌شمار می‌آیند، در اروپا خانه‌هایی با عمر ۱۰۰ سال، همچنان مورداستفاده هستند و هیچ نهادی اجازه تخریب آنها را ندارد، چرا که در این ساختمان‌ها از اصول ایمنی و استاندارد استفاده شده و بهینه‌سازی انرژی در اولویت بوده است.

معتمدی مقاوم‌سازی را یک اصل ضروری در پروژه‌های عمرانی برشمرد و خاطرنشان کرد: برخی تصور می‌کنند صرف بودجه در پروژه‌های عمرانی و ساخت‌وساز، امری مطلوب است، در صورتی که با احداث ساختمان، تمام دارایی‌مان را در قالب آهن، بتن، گچ و سیمان به‌صورت یک جسم درمی‌آوریم و از آن استفاده می‌کنیم، بدون آنکه درآمدزایی از آن داشته باشیم.

ساختمان‌ها را مقاوم بسازیم

معتمدی گفت: ساختمان‌سازی، ارزش‌افزوده ایجاد نمی‌کند، از این‌رو در بعضی از کشورهای دنیا برای پروژه‌های عمرانی و ساختمان‌سازی، یک سقف مشخص در نظر می‌گیرند و بیش از آن مجوز نمی‌دهند، در حالی که ما پروژه‌های عمرانی را در برابر بودجه‌های جاری می‌گذاریم.

وی اضافه کرد: باتوجه به متوسط عمر کم ساخت‌وساز در کشور، بودجه‌های زیادی را در این بخش خرج می‌کنیم و بعد از مدتی مجبور می‌شویم به‌دلیل مقاوم نبودن این سازه‌ها، آنها را تخریب کنیم و دوباره از نو بسازیم، از این‌رو لازم است ساختمان‌ها را مقاوم‌تر و از تکنولوژی جدید و برتر دانش روز در زمینه مصالح و سازه‌ها استفاده کنیم.

سخن پایانی

بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان در حال‌ حاضر بسیار مهم است و از اولویت‌های هر سازنده‌ای محسوب می‌شود، زیرا یکی از دغدغه‌های جهان امروز کمبود ذخایر انرژی در جهان است، از این‌رو تاکنون روش‌های مختلفی به‌منظور کاهش و بهینه‌سازی در مصرف انرژی مورداستفاده قرار گرفته است. یکی از بیشترین میزان اتلاف انرژی در ساختمان‌ها رخ می‌دهد که در صورت تداوم مصرف بیش از حد انرژی، علاوه بر دامن زدن به مسئله بحران انرژی در جهان، موجب افزایش آلودگی محیط‌زیست نیز می‌شوند. اکثر ساختمان‌های موجود در اطراف ما با محیط‌زیست تعامل ندارند. ساختمان‌های ما طوری ساخته شده‌اند که سرما و گرمایی را که با هزینه‌های بالا تامین می‌شوند، حفظ نمی‌کنند و به‌دلیل عایق نبودن بخش خارجی نظیر دیوارها، سقف و همچنین عایق نبودن تاسیسات سرمایشی و گرمایشی ساختمان، انرژی را به‌سرعت از دست می‌دهند و در نتیجه وسایل حرارتی یا سرمایشی باید چند برابر استاندارد کار و انرژی مصرف کنند تا یک محیط سرد یا گرم شود. بررسی‌ها نشان‌دهنده این است که حداکثر مبلغی که به هزینه ساخت اضافه می‌شود، ۵ درصد هزینه سرانه هر مترمربع است. حتی گفته می‌شود هزینه اضافه نزدیک به صفر است و حتی هزینه ساخت می‌تواند کاهش یابد، جدا از اینکه این هزینه از محل کاهش مصرف انرژی برگشت داده خواهد شد.