موج پنجم کرونا وارد کشور شده و روزانه چندصد نفر، آن‌طور که خبرهای رسمی می‌گوید، جان خود را از دست می‌دهند. سرعت واکسیناسیون در ایران چندان مطلوب نبوده، دست‌کم برای مردم ایران که بیشتر تمایل دارند خود را با کشورهای پیشرفته‌تر مقایسه کنند خوشایند نیست ببینند واکسیناسیون در کشورشان کندتر از اغلب همسایگان‌شان پیش می‌رود. کرونا گرچه یک موضوع بهداشتی است اما بحرانی ایجاد کرد که همه بخش‌ها از جمله اقتصاد را هم دربر گرفت. اقتصاد ایران که پیش از شیوع کرونا شرایط مناسبی نداشت و زیر فشار تحریم‌ها در تامین حداقل نیازهای خود ناتوان بود، با شیوع کرونا مشکلاتش دوچندان شد و بر دامنه فقر و فاصله طبقاتی در آن افزوده شد. کرونا یک پاسخ دارد؛ واکسیناسیون سریع و فراگیر تمام کشور.
در این باره محمد‌تقی فیاضی، پژوهشگر اقتصاد در گفتوگو با صمت تصریح می‌کند: تداوم کرونا مشاغلی را برای همیشه از بین می‌برد. این‌طور نیست که مشاغلی که امروز از بین می‌روند حتما به‌سرعت احیا خواهند شد. چنین نیست چون برخی از مشاغل برای همیشه از بین خواهند رفت.
در ادامه، این گفتوگو را می‌خوانید:
کارشناسان معتقدند چند سال رکود تورمی در کنار تحریم و کرونا هر اقتصادی را تضعیف می‌کند و اقتصاد ایران را هم ضعیف کرده و می‌کند. در بحران کرونا صرفا مسئله به معیشت خانوار خلاصه نمی‌شود و باید راهی برای ادامه حیات و رونق اقتصاد پیدا کرد. یکی از راه‌های گسترده‌تر کردن بازار کالاها و خدمات ایرانی در دوران تحریم، بازار کشورهای همسایه بود. همچنین توسعه گردشگری که به دنبال شیوع کرونا تمام این گزینه‌ها از بین رفته است. به علاوه اینکه تداوم بیشتر کرونا به از بین رفتن بیشتر درآمدها منجر می‌شود.
کرونا در ایران دوباره بحران آفرید. موج شیوع دیگری کشور را دربر گرفته است. این ویروس چه نقشی در نابسامانی‌های فعلی اقتصاد کشور دارد؟
برای پاسخ به این سوال باید به زمانی که این ویروس به کشور ما وارد شد، برگردیم؛ در زمستان سال ۹۸ برآوردها نشان می‌داد بخش زیادی از فشار تحریم‌ها در سال ۹۹ تخلیه خواهد شد و اقتصاد با یک رشد نسبی مواجه خواهد شد. این رشد اقتصادی می‌توانست از جهاتی کسری بودجه دولت را هم کاهش دهد و از این سمت به شکل غیرمستقیم هم از افزایش تورم جلوگیری می‌کرد. در بهمن ۹۸ شایعه شد کرونا وارد کشور شده اما به طور رسمی در ابتدای اسفند مراجع رسمی این مهم را اعلام کردند.
در ابتدای شیوع کرونا مسئله اصلی تلفات انسانی این بیماری بود. اما پس از اینکه دوره بحران طولانی شد، در عمل به یک بحران اقتصادی دامن زد و برخی از کسب‌و‌کارها را به تعطیلی کشاند. در این میان باید توجه کنیم بخش زیادی از مشاغل خرد و حتی غیررسمی هم از این ویروس آسیب دیدند مثلا دستفروشان شهری هم وقتی تعطیلی‌ها گسترده شد با کسادی مواجه شدند.
پس درحالی‌که انتظار می‌رفت کشور تا حدی از زیر ضرب تحریم‌ها خارج شود، نه‌تنها این مهم اتفاق نیفتاد بلکه با اضافه شدن کرونا به مانع پیشین، شرایط اقتصادی دشوارتر هم شد.
در شرایط بحرانی از دولت‌ها انتظار می‌رود از معیشت مردم و کسب‌و‌کارها حمایت کنند اما دولت ایران از انجام این کار چشم‌پوشی کرد. این را می‌توان به بی‌مسئولیتی دولت نسبت داد؟
باید توجه کنیم دولت در آن زمان منابع بسیار کمی داشت و حتی با بحران منابع مواجه بود. تحریم‌ها مشخصا درآمدهای دولت ایران را به‌شدت کاهش داده بود و همین تنگدستی در عمل سبب شد حمایت‌هایی که انتظار می‌رود دولت‌ها در زمان بحران‌ها انجام دهند، انجام نشد. معلوم است که منظور از حمایت‌های دولت، مسائل مادی است اما دولت تحریم بود و این کار را هم انجام نداد. متاسفانه حمایت‌های ضروری از سیستم بهداشت و درمان هم انجام نشد و در این زمینه در کشور کمبود وجود دارد. حداکثر یک‌سری حمایت‌های ارزی انجام شد و از آنجا که دولت ارزی برای این کار نشد به منابع بانک مرکزی چنگ زد که این به معنای خلق پول پرقدرت و تورم است.
از طرف مقابل هم باید توجه کنیم نه‌تنها دولت منابع کافی نداشت بلکه خانوارهای کشور نیز پس‌اندازی نداشتند که بتوانند در مقابل فشارهای این دوره طاقت بیاورند.
اقتصاد ایران ۳ سال تورم بیش از ۳۰ درصدی و ۲ سال رشد مداوم منفی را تجربه کرده بود و حتی پیش از شیوع کرونا هم مردم از نظر معیشتی دچار مشکلات فراوان بودند.
خط فقر به‌سرعت در حال رشد بود و ضریب جینی هم از افزایش شکاف درآمدی در جامعه خبر می‌داد. حتی گاهی در برخی موارد شاهد بروز اعتراضات معیشتی پیش از کرونا هم بودیم؛ یعنی در عمل مردم هم توانایی تحمل این دوره پرفشار و پر‌استرس را نداشتند و با دشواری آن را سپری کردند.
اینجا طبیعی است که واکسیناسیون فراگیر راه‌حل قطعی این بحران باشد. عملکرد نهادهای مسئول و مرتبط در این زمینه را چطور می‌بینید؟
من فکر می‌کنم دولت فرصت‌های خوبی برای تهیه واکسن برای کشور داشت اما متاسفانه به‌راحتی همه آنها را از دست داد. حالا در ابتدا شاید برخی کشورها با تردید به واکسن نگاه می‌کردند و دولت ایران می‌توانست از این فرصت بهترین استفاده را کند که نکرد. نه‌تنها چنین نکرد، بلکه معلوم نشد سهمیه کووکس چه شد و اینها همه به معنای از دست دادن فرصت‌های مهم است. فراموش نکنیم واکسیناسیون واقعا تنها راه قطعی مقابله با بحران کرونا است و از آن گریزی نیست.
به وضعیت کشورهایی که در واکسیناسیون تعلل کردند، بنگرید؛ در این کشورها دائم بر دامنه بیماری افزوده می‌شود و مدام شاهد موج‌های کرونا هستیم. کشور ما یک نمونه مشخص از این کشورها است. تداوم شرایط بحرانی کرونا هم معیشت آسیب‌دیده خانوار را آسیب‌پذیر‌تر می‌کند و هم بنگاه‌های اقتصادی را دچار زیان می‌کند. در اینجا همان‌طور که گفتم از دولت‌ها انتظار حمایت‌های گسترده می‌رود اما دولت ما به دلیل کمبود منابع از انجام این کار ناتوان است. به نظر من حداقل باید خانوارهایی که زیر خط فقر رفته بودند را حمایت می‌کردند چراکه این شرایط و گستردگی فقر در جامعه هم برای مردم و هم برای دولت باید نگران‌کننده باشد.
واقعیت این است که هرچه از مصائب کرونا بر اقتصاد بگوییم، باز هم می‌توان جنبه‌های دیگری را پیدا کرد. به همین دلیل در تمام جهان کارشناسان اقتصاد تاکید می‌کنند هرچه زودتر واکسیناسیون فراگیر انجام شود. بازگشت اقتصاد و جامعه به شرایط نرمال مهم‌ترین تحول برای بهبود شاخص‌های کلان اقتصادی خواهد بود. در این شرایط مردم هم به جای بیماری و استرس شیوع آن، می‌توانند سرپا بمانند. متاسفانه این چشم‌انداز برای کشور ما خیلی روشن نیست.
اکنون ما در میانه موج پنجم کرونا قرار داریم، مذاکرات احیای برجام هم فعلا نتیجه‌ای نداشته است. با تداوم این شرایط باید منتظر چه اتفاقاتی در اقتصاد خود باشیم؟
تحریم و کرونا دو مانع جدی و واقعی در مقابل اقتصاد ایران هستند. هیچ‌کس نمی‌تواند اثرات مخرب این دو مانع را کتمان کند. پس هرچه این دو مانع در مقابل کشور باشند، اقتصاد ضرر می‌کند. درباره برجام هم البته چشم‌انداز روشنی فعلا دیده نمی‌شود اما اگر صرفا بر کرونا و مسئله واکسیناسیون تمرکز کنیم، باید بگویم هر روز تداوم کرونا یعنی هر روز فقیرتر شدن مردم و افزایش فاصله طبقاتی.
اینها مشکلاتی جدی هستند که مدت‌ها نمی‌توانند بدون پاسخ بمانند.
به باور من، سیاست‌گذاران باید به این مشکلات واقعی توجه کنند چند سال رکود تورمی در کنار تحریم و کرونا هر اقتصادی را تضعیف می‌کند و اقتصاد ایران را هم ضعیف کرده و می‌کند.
صرفا مسئله به معیشت خانوار هم خلاصه نمی‌شود. یکی از راه‌های گسترده‌تر کردن بازار کالاها و خدمات ایرانی در دوران تحریم، بازار کشورهای همسایه بود. همچنین گردشگری گرچه بخش بزرگی در اقتصاد ایران نیست اما به هر حال در شهرهای مذهبی ما درآمد فراوانی از آن حاصل می‌شد و محور گردشگری کشور هم بود. تمام اینها از بین رفته است و تداوم بیشتر کرونا به از بین رفتن بیشتر درآمدها منجر می‌شود.
این وسط باید توجه کنیم که ممکن است برخی تقاضاها آنقدر به تعویق بیفتد که متقاضی منصرف شود. همین امر سبب می‌شود تداوم هرچه بیشتر کرونا مشاغل بیشتری از بین برود. اینجا نباید دچار این اشتباه شد که هر گاه شرایط عادی شود، این مشاغل هم احیا می‌شوند. چنین نیست و برخی مشاغل برای همیشه از بین می‌روند و دیگر جایگزینی نخواهند داشت.
پس تداوم کرونا نه به معنای تداوم مشکلات بلکه به معنای بزرگ‌تر شدن مشکلات خواهد بود. تجارت خارجی ما با کشورهای همسایه حتما اندک و ناچیز خواهد ماند. البته احیای برجام می‌توانست این چشم‌انداز را تا حدی تغییر دهد اما در عمل چنین افقی پیش‌روی ما نیست.
من فکر می‌کنم وقتی ابعاد بحرانی بزرگ می‌شود، به همان بخش خلاصه نمی‌ماند. مشکلات فعلی اقتصاد هم تنها در بخش اقتصادی و معیشتی خلاصه نخواهد شد، بحران اقتصادی می‌تواند و تاکنون تاریخ نشان داده که همواره می‌توانسته بحران‌های دیگر را خلق کند. پس به مشکلات اقتصادی به چشم یک مشکلات بخشی و حوزه‌ای نباید نگریسته شود. اقتصاد می‌تواند مشکلات دیگر را کمرنگ جلوه دهد اگر رفاه را فراهم کند و می‌تواند مشکلات دیگری هم ایجاد کند اگر به فقر دامن بزند.
