قاچاق پدیده‌ای است که سال‌هاست به‌عنوان یکی از مشکلات حوزه تولید و تجارت کشور از آن یاد می‌شود. سال‌هاست صاحب‌نظران حوزه تجارت راهکارهای متعددی برای مبارزه با این پدیده در کشور ارائه می‌دهند اما هیچ‌کدام به ثمر ننشسته است.
این در حالی است که حتی با کاهش ارزش پول ملی که به طور طبیعی باید قاچاق را برای سوداگران فاقد مزیت کند همچنان شاهد قاچاق انواع کالاها به کشور هستیم. اما به‌راستی رفع این پدیده مستلزم چه راهکاری است درحالی‌که باوجود تغییر و تحولات در نظام‌های اقتصادی و تجاری کشور، این موضوع همچنان به قوت خود باقی است و تولیدکنندگان و تاجران قانونی کشور را دچار مشکل می‌کند؟ با گزارش صمت در این باره همراه باشید:
سودآوری قاچاق در ایران
ورود و خروج بدون مجوز کالا ازجمله معضلاتی است که همواره اقتصاد ایران با آن روبه‌رو بوده و زیان اقتصادی فراوانی را به صورت مستقیم و غیر‌مستقیم به کشور تحمیل کرده است. در تمام کشورها بخشی از فعالیت‌های اقتصادی به صورت غیررسمی (زیرزمینی) انجام می‌شود. شرایط خاص حاکم بر اقتصاد ایران نیز باعث شده سهم قابل‌توجهی از فعالیت‌های اقتصادی به‌صورت غیررسمی انجام شود که بخش زیادی از آنها به قاچاق کالا یا تجارت سیاه اختصاص یافته و به دلیل نوع این نوع فعالیت‌ها ارائه رقم دقیق درباره قاچاق کالا امکان‌پذیر نیست. اما براساس نظر برخی از کارشناسان رقم قاچاق کالا در کشور بیش از ۲ میلیارد دلار است.
گسترش تجارت‌های غیرقانونی و قاچاق کالا در جامعه مانع از تجهیز منابع سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های اقتصادی مولد می‌شود.
دلیل اصلی گرایش به فعالیت‌های قاچاق کالا بازدهی زیاد این فعالیت‌ها در مقایسه با سایر بخش‌های اقتصاد است و این امر (واردات و صادرات بدون مجوز) طیف وسیعی از کالاها را دربرمی‌گیرد که متناسب با قوانین وضع‌شده از سوی دولت و همچنین برخورد‌های قضایی با متخلفان، قاچاق کالا شکل رونق یا رکود به خود می‌گیرد.
بازار ۲۵ میلیارد دلاری قاچاق
محمدرضا مودودی، کارشناس اقتصاد بین‌الملل درباره دلیل جذابیت‌های موثر بر تداوم قاچاق کالا به کشور در گفت‌و‌گو با صمت عنوان کرد: اگر پدیده قاچاق در کشور جذابیت پیدا می‌کند، نتیجه تفکرات سازمان‌ها و نهاد‌هایی است که برای این موضوع تصمیم می‌گیرند.
وی در توضیح این موضوع با اشاره به بازار ۲۵ میلیارد دلاری قاچاق کالا در سال‌های گذشته کشور، افزود: اگر ما واقعا به دنبال اصلاح وضعیت‌هایی مانند افزایش قاچاق کالا هستیم، باید سرچشمه ایجاد این شرایط را مورد بررسی قرار دهیم؛ یعنی باید جلوی موانع در مبادی رسمی را بگیریم تا به قاچاقچیان فرصت ندهیم که با توجه به خلأهای موجود در بازار، بازار کالای قاچاق را رونق دهند.
مودودی با اشاره به راه‌حل‌های فعلی کشور در مقابله با قاچاق تصریح کرد: ایجاد پیوند اقتصادی با کشورهای همسایه، ثبات در قوانین گمرکی و تسهیل واردات کالاهای موردنیاز کشور از مبادی قانونی، شکل‌گیری سیستم‌های یکپارچه در سامانه‌های تجاری و جلوگیری از تخلفات گمرکی از مهم‌ترین عواملی است که می‌تواند تجارت کشور را در مسیر قانونی تقویت کند و مانع دامن زدن به سودآوری بازار قاچاق در کشور شود.
به تسهیل قانونی بیندیشیم
رضا گلی، مدیرکل مرکز مبارزه با جرائم سازمان‌یافته گمرک کشور در گفت‌و‌گو با صمت اظهار کرد: در نگاه کلی، مسیر تجارت جهانی به سمت تسهیل، ساده‌سازی و یکی‌شدن فرآیندها است و گمرکات نیز به‌عنوان یکی از حلقه‌های این زنجیر در همین مسیر قرار دارند. این موضوع درباره گمرک کشور نیز باید صدق کند و تمام فعالیت‌ها باید معطوف بر این باشد که هزینه‌ها تا حد ممکن کاهش پیدا کند و در این موضوع هم مصرف‌کننده و هم تولیدکننده بهره‌مند شوند تا بازار رقابتی شکل بگیرد و این موضوع به توسعه اقتصادی و شکوفایی در این حوزه بینجامد.
گلی همچنین افزود: آنچه درحقیقت جریان دارد این است که گاهی مسئله تسهیل در فرآیندهای گمرک کشور مغفول می‌ماند و چون در هر حال نیاز به کالاها در کشور وجود دارد، بی‌توجهی به مسیر تسهیل قانونی این موضوع می‌تواند به شکل‌گیری انگیزه‌های جرائمی مثل قاچاق دامن بزند.
مدیرکل مرکز مبارزه با جرائم سازمان‌یافته گمرک با اشاره به مراحل متعدد اداری و موانع موجود در مسیر واردات قانونی کالا در کشور، گفت: نظام اداری در این حوزه گاهی آنقدر پیچیده است که تسهیل به حاشیه رانده می‌شود.
وی در این باره تصریح کرد: در هر حال تولید مستلزم تامین به‌موقع مواد اولیه است و وقتی تولیدکننده می‌بیند که نیاز او از طریق مسیر قانونی قابل تامین نیست، ناچار به مسیرهای غیرقانونی آن تن می‌دهد و این موضوع به تقویت قاچاق در کشور می‌انجامد. تولیدکنندگان ریسک قاچاق را در حالی می‌پذیرند که این مسیر می‌توانست به صورت قانونی و بدون تبعات فردی، سازمانی و ملی به‌راحتی اتفاق بیفتد.
گلی در عین حال تاکید کرد: البته این موانع وارداتی به دلیل مشکل در کار گمرک نیست و این سازمان فقط مجری اعمال مقررات و سیاست‌های دولت و نهادهای ذی‌ربط برای واردات و صادرات است.
مدیرکل مرکز مبارزه با جرائم سازمان‌یافته گمرک در ادامه گفت: اگر می‌خواهیم موضوع قاچاق کالا را به شکل مناسبی کنترل کنیم، باید موانع، تناقضات قانونی و موازی‌کاری‌ها را به شکل مطلوب رفع و برای رسیدن به چنین هدفی باید عملکردهای جزیره‌ای، منفصل و ناهماهنگ نهادهای موثر تجارت را ساماندهی کنیم و همزمان با کنترل و نظارت بر ورود کالا، مسیرهای قانونی ورود کالاها به کشور را تا حد ممکن باز بگذاریم.
قاچاقچی به دنبال نیاز بازار است
اسداله کارگر، رئیس اتحادیه صنف فروشندگان میوه و سبزی تهران نیز در گفت‌و‌گو با صمت درباره دلیل وجود کالای قاچاق در بازار داخلی عنوان کرد: در ماه‌های اخیر ۴ میوه موز، آناناس، انبه و نارگیل به صورت قانونی به کشور وارد می‌شوند و میوه‌هایی که به نام وارداتی در برخی مراکز به فروش می‌رسند، از طریق قچاق وارد کشور شده‌اند.
وی در این باره افزود: البته با توجه به شرایط اقتصادی و کاهش ارزش ریال در برابر دلار، میزان مبادرت به قاچاق و استقبال از این موضوع کمتر از گذشته شده اما نمی‌توان منکر وجود قاچاق میوه در کشور شد.
کارگر تاکید کرد: درحال‌حاضر محصولات تولید داخل از نظر کیفیت بهتر از نمونه‌های مشابه خارجی هستند و دلیلی برای واردات یا قاچاق آنها به ایران وجود ندارد اما هنوز هم عده‌ای از مردم براساس باورهای غلط، نام کالای خارجی و وارداتی را دلیلی بر کیفیت آن می‌دانند و ترجیح می‌دهند همچنان کالاهای خارجی بخرند. درنهایت این نگرش باعث تقویت تقاضای بازار و گرمی بازار سوداگران می‌شود.
وی در پایان افزود: البته نباید از این نکته غافل باشیم که ایجاد این تقاضا خود به دلیل برخی ضعف‌های جانبی موجود در کالای تولید داخل مثل بسته‌بندی حاصل می‌شود و نیاز است تا تولیدکنندگان ما علاوه‌بر تلاش برای بهبود کیفیت خود محصول، روی این وجوه از تصاحب بازار نیز کار کنند.
تعریف قاچاق و انواع رایج قاچاق کالا
قاچاق یا نهان‌فروشی پدیده‌ای است که در آن ورود کالایی به کشور یا معامله آن از طرف دولت ممنوع و بدون مجوز است. در علم اقتصاد به صورت مشخص به کالایی که مخفیانه از مرزهای کشور وارد یا خارج شود، قاچاق می‌گویند. البته در فرهنگ تجاری مصطلح کشور، قاچاق پدیده‌ای است که در آن کالاها بدون مجوزهای قانونی و از مسیر‌هایی غیر از مبادی گمرک وارد کشور می‌شود و در چرخه خرید و فروش قرار می‌گیرد.
در ماده دوم قانون مقررات صادرات و واردات نیز کالاها از لحاظ ورود و صدور به ۳ دسته مجاز، مشروط و ممنوع تقسیم شده است. نوع و مشخصات هر دسته از آنها به موجب آیین‌نامه‌ای است که وزارت بازرگانی هرسال تهیه می‌کند و به تصویب هیات‌وزیران می‌رساند.
قاچاق کالا در کشور به روش‌های مختلفی اتفاق می‌افتد که در ادامه به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:
قاچاق مستقیم کالا: از جمله خصوصیات این نوع قاچاق ریسک و هزینه‌های بالای آن است. از این رو، سهم کمتری در قاچاق کالا به خود اختصاص داده است.
عبور (ترانزیت) کالا: تخلیه و فروش کالاها که باید از کشور ترانزیت شوند. یکی از روش‌های متداول برای قاچاق وسیع کالا است.
ورود موقت: در سال‌های اخیر پدیده جدیدی رونق گرفته است که قاچاق نوین نامیده می‌شود. باوجود اینکه واردات موقت کالا از جمله تسهیلات مهمی است که برای توسعه صادرات غیرنفتی درنظر گرفته شده اما این روش مورد سوءاستفاده برخی افراد سودجو قرار گرفته است. در چند سال گذشته بخش زیادی از پارچه و شکر که به صورت ورود موقت وارد کشور شده در داخل به فروش رسیده است.
قاچاق کالا به صورت واردات غیرمجاز با همکاری و مشارکت برخی عوامل در نهادهای رسمی: این روش از قاچاق کالا به اشکال مختلفی مانند جعل اسناد مربوطه، تنظیم اطلاعات غیرواقعی و حذف اطلاعات است.
سخن پایانی
قاچاق یکی از پدیده‌های شوم و زیانبار در تجارت است اما درحقیقت این پدیده زاییده سیاست‌های نامطلوب اقتصادی کشورهاست. طولانی شدن بروکراسی‌های اداری واردات کالا، عوارض غیرمعمول دولتی، قیمت‌گذاری‌های غیرواقعی و بسیاری از قوانین و دستورالعمل‌های بدون پشتوانه تصمیم‌گیران ما در این سال‌ها، بازارهای پرسود قاچاق را در کشور ایجاد کرده و گرنه می‌بینیم که با قوانین آزاد و پایدار تجارت در کشورهای پیشرو در این حوزه، سال‌هاست قاچاق کالا تنها در موارد امنیتی، نظامی و سلامت مطرح می‌شود و قاچاق تجاری کالاها عملا محلی از اعراب ندارد. سال‌هاست این موضوع مورد تاکید کارشناسان اقتصادی کشور است اما شاید اشاره مجدد به آن خالی از لطف نباشد که ما نیز باید از این حصار و فضای گلخانه‌ای که برای اقتصاد خود ساخته‌ایم خارج شویم و با قرار گرفتن در مسیر رقابت تجاری بین‌المللی، سره تولید و تجارت را از ناسره آن بشناسیم.