مریم نظری- گروه گزارش: تصور کنید مشتی نمک را همراه با اکسیژن به ریه‌های خود می‌کشید. بدون شک به سرفه می‌افتید.
در چشمانتان اشک جمع می‌شود و صدای سرفه‌هایتان بلندتر. شاید اطرافیان شما را به یک مرکز درمانی برسانند تا پزشکان برای این مشکل که قادر به تنفس نیستید، اقدامات درمانی انجام دهند. اما اگر همه اطرافیان تا چند استان آنطرف‌تر به این مشکل دچار شوند، چکار می‌کنید؟
این تصویری است از رخدادی به نام توفان‌های نمکی! کاغذبازی‌ها برای احیای دریاچه ارومیه همچنان ادامه دارد و توفان‌های نمکی در راه است. توفان‌هایی که به گفته متخصصان امر، بسیاری را به دلیل مشکلات تنفسی روانه بیمارستان‌ها خواهد کرد. وقتی هشدارهای ۱۷ ساله برای خشکیدن دریاچه ارومیه و ضرورت احیای آن راه به جایی نبرد، سرانجام از ۳ سال پیش هشدارها درباره از راه رسیدن توفان‌های نمک رسانه‌ای شد. وقوع پدیده توفان نمکی تبریز، خوی، مراغه و ارومیه کم بود، حالا بسیاری از کارشناسان از رسیدن این توفان‌ها به استان‌های همسایه خبر می‌دهند. خسارات ناشی از این توفان‌ها تا آنجاست که سال گذشته، علیرضا منادی، نماینده تبریز و عضو هیات رئیسه مجلس و نادر قاضی‌پور نماینده ارومیه در مجلس بارها و بارها نسبت به این پدیده هشدار دادند و آن را بلای جان مردم این منطقه خواندند. خسارت‌های وارد شده به زمین‌های کشاورزی و باغات به میزانی بود که صدای اعتراض کشاورزان را هم بلند کرد. اما این همه ماجرا نیست. در روزهای پایانی سال گذشته از سوی ستاد مدیریت بحران آذربایجان‌غربی اعلام شد که پس از کاهش محدوده آبی دریاچه ارومیه از بیش از ۲ هزار کیلومتر مربع به یک هزار و ۶۲۸ کیلومتر مربع، ۱۵۵۸ روستا در سلماس، نقده، مهاباد و میاندوآب در معرض افزایش شوری آب شرب و کشاورزی هستند. محبوب زارع مدیر کل پیشین این ستاد همچنین به روان شدن نمک‌های موجود در سطح دریاچه ارومیه و بروز پدیده ریزگردهای نمکی اشاره کرد و گفت: «۹۲۰ میلیارد تومان خسارت بر ابنیه راه، کشاورزی، مسکونی و معیشتی و تاسیسات دولتی وارد شده است.» به این ترتیب با یک حساب سرانگشتی می‌توان دریافت که خسارات ناشی از بی‌آبی دریاچه ارومیه و خشکسالی از سال ۸۶ تا پایان سال گذشته تنها برای مردم آذربایجان غربی به یک هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان رسیده است. نگاهی به گزارش ستاد مدیریت بحران این استان نیز نشان می‌دهد که سهم بخش کشاورزی از این ارقام، ۹۰۹ میلیارد تومان بوده است. همه این‌ها در حالی است که دریاچه ارومیه جلوی چشمان همه در حال جان دادن بود اما هیچ‌کس صدای جان دادن آن را نشنید. سال ۹۰ بود که بادهای فصلی در مهرماه، توفان نمک را به پا کرد و تصاویری از این پدیده در رسانه‌ها منتشر شد. پس از آن محسن سلیمانی روزبهانی مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌ها زنگ خطر توفان نمک را به صدا درآورد و مدیریت آب‌های سطحی به سمت دریاچه و زمین‌های اطراف را سریع‌ترین راهکار جلوگیری از بروز بادهای نمکی دانست.
آغاز هشدارها
هرچند به گفته معصومه ابتکار، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست، هشدارها برای خشکیدن دریاچه ارومیه از زمان ریاست پدرش، مرحوم محمدتقی ابتکار در دوران سازندگی آغاز شده است اما در سال ۸۹، هیات دولت در دور سوم سفرهای استانی وقتی به آذربایجان‌غربی سفر کردند و از خشک شدن ۵۳ درصدی دریاچه مطلع شدند، کارگروهی را برای نجات این دریاچه تشکیل دادند که ریاستش را معاون اول رییس‌جمهور برعهده داشت. افزایش آب در سطح حوزه آبریز دریاچه ارومیه از طریق اجرای طرح‌های مختلف از جمله بارور کردن ابرها، انتقال آب بین حوزه‌ای، افزایش راندمان آبیاری، تغییر الگوی کشت و افزایش آب‌های زیرزمینی از جمله طرح‌های ارائه شده به وسیله این کارگروه بود. اما به نظر می‌رسد با وجود اختصاص ۱۳ هزار میلیارد برای ۲۴ طرحِ مصوب این کارگروه به جهت نجات دریاچه، چندان مطلوب نبود. کارشناسان در آن زمان اعلام کردند که با توجه به گرم شدن ۲ درجه‌ای هوا و احداث ۳۰ سد روی روخانه‌های تغذیه‌کننده دریاچه، اگر اقدامی انجام نشود، دریاچه تنها تا ۴ سال دیگر زنده خواهد ماند! اما ماجرا به همین جا ختم نشد. وزارت نیرویی‌ها در پاسخ به مطالبات زیست محیطی مردم اعلام کردند که مطالعه روی سدهای بالادست دریاچه ارومیه برای رفع مشکلات زیست محیطی و کم‌آبی این دریاچه متوقف شده و این امور از اولویت ردیف‌های اجرایی خارج شده‌اند.
پروژه انتقال آب ارس
در قدم بعدی موضوع انتقال آب ارس به دریاچه ارومیه مطرح شد. این طرح در مرداد ۹۰ در مجلس مطرح شد و دو فوریت آن از سوی نمایندگان به دلیل احساسی بودن رد شد. اما حواشی این پروژه ادامه یافت تا آنجا که سبب اختلاف نمایندگان سه استان اردبیل، آذربایجان‌غربی و آذربایجان‌شرقی شد. به گفته نادر قاضی‌پور، فواید حاشیه‌ای این پروژه سبب شده است که هر یک از استان‌ها بخواهند مسیر انتقال آب از استان آنها بگذرد. پرونده این پروژه هنوز مفتوح است. در زمان اعلام این طرح بسیاری از کارشناسان زیست‌محیطی این اقدام را نسنجیده خواندند اما با وجود مخالفت‌ها، طرح مصوب شد و در تیرماه سال ۹۱ محمود احمدی‌نژاد دستور ویژه برای این انتقال صادر کرد. در این زمان نادر قاضی‌پور نماینده ارومیه وضعیت دریاچه را اسفناک خوانده و گفته بود که ۷۹ درصد از آب دریاچه خشک شده و تنها ۲۰ درصد از آب آن باقی مانده است اما سرانجام این طرح اجرایی نشد. به گفته حمید چیت چیان، وزیر نیرو در دولت یازدهم مجموع اعتبار مورد نیاز برای عملیاتی کردن این طرح ۱۳ هزار و ۲۰۰ میلیارد ریال برآورد شده و قرار بود در سال ۱۳۹۰ و در نخستین گام، حدود دو هزار و ۲۵۰ میلیارد ریال برای اجرای این راهکارها تخصیص یابد اما نه تنها فقط ۲۰ درصد این میزان پرداخت شد بلکه برای اجرای برخی پروژه‌ها ازجمله بارورسازی ابرها و لایروبی رودخانه‌ها نیز هیچ اعتباری اختصاص پیدا نکرد. فعالان زیست محیطی، نمایندگان آذربایجان غربی و کارشناسان محیط زیست، در روزهای پایانی دولت دهم آن را شوره زار خواندند.
در روزهای پایانی مرداد ماه سال گذشته همزمان با حیات ۳۰ درصدی دریاچه، با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، بحران دریاچه ارومیه در اولین نشست هیات دولت بررسی شد. این بررسی باز هم به تشکیل کارگروه نجات دریاچه ارومیه منجر شد اما این بار وزیر نیرو مسئول کارگروه شد و نهادها و سازمان‌های مرتبط عضو. نخستین ماموریت اعضای این کارگروه دوماهه بود. آنها باید ظرف دوماه راهکارهای نجات دریاچه ارومیه را تدوین کرده و جهت تصمیم‌گیری نهایی به دولت جدید ارائه می‌کردند. معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت محیط زیست در دومین روز کاری خود به ارومیه سفر کرد و از نزدیک شرایط این دریاچه را مورد بررسی قرار داد. حدود یکسال از آن روز می‌گذرد و این بار اعلام شده که تنها ۱۵ درصد از دریاچه باقی مانده است.
دلایل این وضعیت بحرانی
روزهای پایانی زمستان سال گذشته نشستی بین المللی برای بررسی شرایط دریاچه ارومیه برگزار شد. معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، دلایل بحرانی شدن وضعیت دریاچه ارومیه را در این نشست برشمرد و گفت: «گسترش بیش از حد فعالیت‌های کشاورزی و باغداری در اطراف حوزه آبریز، تغییر الگوی کشت، افزایش زمین‌های کشاورزی از ۱۵ هزار هکتار به ۷۰۰ هزار هکتار، برداشت بی رویه از آب‌های زیرزمینی، حفر چاه‌های غیرمجاز و سدسازی از جمله دلایل بحرانی شدن شرایط دریاچه ارومیه هستند.»
او ادامه داد: «سدهای متعددی در حوزه آبریز دریاچه ارومیه احداث شده که بسیاری از آنها مطالعات زیست محیطی ندارند. در حالی که براساس قانون یک سد باید در ابتدا مطالعات زیست محیطی داشته باشد و زمانی که به تایید سازمان حفاظت محیط زیست رسید، عملیات احداث آن آغاز شود.»
به گفته او «احداث جاده میان گذر (شهید کلانتری) موجب اختلال در گردش طبیعی آب شده است، این در حالی است که در سال ۱۳۵۸ دکتر تقی ابتکار (پدر معصومه ابتکار)و در سال ۱۳۷۸ اینجانب (خانم ابتکار) نسبت به احداث این میان گذر هشدار داده بودیم اما در دوره قبل این هشدار نادیده گرفته شد.» ابتکار ادامه داد: «با خشک شدن دریاچه ارومیه سونامی نمک، شهرها، باغ‌ها و مزارع کشاورزی را از بین خواهد برد بنابر این باید با تغییر الگوی کشت، بستن چاه‌های غیرمجاز و تامین حقابه دریاچه، آب را به این حوزه آبی برگردانیم.»
آرتمیا در یک قدمی نابودی
خشکیدن دریاچه ارومیه نه تنها پرندگان را فراری داد، بلکه، آرتمیا را نیز تا یک قدمی نابودی برد. آرتمیا نام همان سخت‌پوستی است که اولین گزارش مکتوب علمی درباره آن، بر اساس اسناد علمی موجود، متعلق به آرتمیای دریاچه ارومیه در بیش از هزار سال پیش است. اما با خشک شدن دریاچه ارومیه کارشناسان محیط زیست نسبت به خطر نابودی این گونه در دریاچه هشدار دادند. هرچند که مرکز تحقیقات آرتمیای کشور با هدف حفظ ذخایر این موجود، بانک ژنی آرتمیا را در کنار دریاچه ارومیه راه‌اندازی کرده است. اما خشکی دریاچه و افزایش غلظت نمک، محیط زندگی این سخت پوست را نامطلوب کرده و سبب مرگ و کاهش میزان آن شده است. اکنون ترکیب جمعیتی آرتمیا ارومیانا تنها موجود ارزشمند دریاچه ارومیه از بین رفته و فقط می‌توان تخم این موجود را در این زیست‌بوم بحرانی پیدا کرد؛ تخم‌های ارزشمندی که اگر چاره‌اندیشی نشود، باید منتظر انقراض نسل آرتمیا ارومیانا در داخل دریاچه ارومیه بود. در جدیدترین خبرها حسن عباس‌نژاد، مدیرکل محیط زیست استان آذربایجان غربی اعلام کرده است که با تشکیل کارگروه ویژه و تامین اعتبار آن، برای احیای آرتمیا در مرکز تحقیقات آرتمیا، تا حدود زیادی تلاش شده و به زودی پروژه بزرگی با همکاری مرکز تحقیقات آرتمیای کشور در این خصوص انجام می‌شود. عباس‌نژاد گفت: «همچنین از حدود ۲ ماه گذشته پروژه‌های خاصی را در جهت تقویت پوشش گیاهی و حفاظت از تنوع زیستی سطح جزایر دریاچه ارومیه آغاز کرده‌ایم که در حال حاضر با همت استانداران و توجه ویژه ریاست‌جمهوری به معضل دریاچه ارومیه بخش زیادی از این پروژه‌ها به مرحله بهره برداری رسیده است.»