در کشورهای مختلف، ساختار بازارهای گوناگون در طیف گسترده‌ای از ساختارهای مختلف بین بازار رقابت کامل (بهترین ساختار برای مصرف‌کنندگان) و انحصار کامل (بدترین بازار برای مصرف‌کنندگان) قرار گرفته‌اند؛ به گونه‌ای که هرچه ساختار بازار در فرآیندهای مختلف به ساختار رقابت کامل نزدیک‌تر باشد، منافع مصرف‌کنندگان بیشتر مورد توجه بنگاه‌ها قرار می‌گیرد.
برعکس این موضوع یعنی نزدیکی به ساختار بازار انحصار کامل، موجب اولویت منافع بنگاه انحصاری به منافع خریداران است. بنابراین، دولت‌ها با توجه به عواملی که موجب شکل‌گیری ساختار بازارها می‌شود، موجب شکل‌دهی ساختارهای رقابتی یا نزدیک به رقابتی می‌شوند. در این بین به دلایل مختلف همچون موانع قانونی، ساختار برخی بازارها به سمت بازارهای انحصاری گرایش دارد.
در این حالت دولت‌ها ضمن پیگیری و سیاست‌گذاری اصول اقتصادی برای افزایش رقابت و کاهش انحصار، از قوانین و مقررات ضدانحصار برای کاهش قدرت انحصاری بنگاه‌ها استفاده می‌کنند. در این شرایط بهره‌گیری از سیاست‌های تجاری مناسب برای توسعه سمت عرضه و تقاضا و در نتیجه استفاده از این ابزار برای سوق‌دهی ساختار بازار تامین محصولات (افزایش رقابت بنگاه‌های داخلی با حضور بنگاه‌های خارجی) به سمت ساختار رقابتی بیشتر استفاده می‌شود. درنهایت، به دلایل زیادی همچون ثبت اختراع و دیگر موانع قانونی یا حتی ویژگی‌ها و ماهیت برخی محصولات، ساختار برخی بازارها، به صورت انحصار چندجانبه و حتی انحصار کامل می‌شود.
این موضوع بالطبع، شرایط مختلف در اقتصاد کشورها به وجود می‌آورد، هرچند نشان‌دهنده خوب بودن انحصار نبوده، بلکه از ابعاد مختلف معایب انحصار را برای مصرف‌کنندگان به همراه دارد. بر این اساس، همچنان که اذعان شد، دولت‌ها در کشورهای مختلف سعی در سوق‌دهی بازارهای انحصاری به سمت افزایش رقابت در این بازارها می‌کنند. آنچه مسلم است اینکه فضای انحصار در بازارهای مختلف در سطح کشوری یا منطقه‌ای و جهانی به دلایل گوناگون به وجود می‌آید.
در این بین یکی از وظایف مهم دولت‌ها، مبارزه با بازارهای انحصاری در سطوح مختلف است. در کل باید همیشه توجه داشت انحصار هیچ‌گاه زیبا نیست. حتی اگر در کشوری به تبع خلاقیت، نوآوری، محدودیت سرمایه و... بنگاهی به صورت انحصاری در بازار مشخصی فعالیت کند یا حتی در شرایطی که عوامل مختلفی مانند اقدامات ضد انحصار دولت‌ها، آینده‌نگری بنگاه و... رفتار بنگاه در برخورد با خریداران، نه‌تنها انحصاری نباشد، بلکه به دلیل برخی اقدامات بنگاه همچون سرمایه‌گذاری گسترده در نیروی انسانی، تجهیزات نوین، تحقیق و توسعه و... موجب رشد و توسعه کشور شود.
برای نمونه، می‌توان به شرکت بزرگ گوگل، غول بزرگ فناوری‌های نوین ارتباطات و اطلاعات در فضای مجازی اشاره کرد که از ابعاد مختلف شکل‌گیری و فعالیت، انقلابی در رشد و توسعه زندگی عموم مردم جهان از ابعاد مختلف ایجاد کرده است. با این همه، دولت امریکا رفتار این بنگاه را انحصاری اعلام کرده و از ابعاد مختلف، اقدامات ضدانحصار گسترده‌ای برای سوق‌دهی این بنگاه به سمت رقابت به کار گرفته است.
باید توجه داشت رشد و توسعه فناوری‌های نوین در فضای مجازی و اینترنت، در ۲ تا ۳ دهه اخیر، موجب شکل‌گیری بنگاه‌هایی در این بازار شده که خیلی سریع، رشد و توسعه یافتند و تبدیل به بنگاه‌های بزرگ و انحصاری در حوزه فعالیت‌شان شدند و روزبه‌روز به دنبال سرمایه‌گذاری‌های گسترده، به همراه خلاقیت و نوآوری، موجب انحصار بیشتر آنها در فضای کسب‌و‌کارشان در گستره جهانی شده است؛ به گونه‌ای که عموم مردم در کشورهای توسعه‌یافته و حتی کشورهای درحال‌توسعه به تبع رفتار انحصاری بنگاه انحصارگر، رفاه و منافع گسترده‌ای کسب کردند و از ابعاد مختلف زندگی و کسب‌وکار در کشورهای مختلف بسته به میزان امکان استفاده از این امکانات، روزبه‌روز بهتر شده است.
اما همچنان مشاهده می‌شود در کشورهایی که این بنگاه‌ها شکل گرفته و رشد غیرقابل باوری داشتند، دولت‌ها به‌شدت از ابزار و امکانات مختلف در دسترس‌شان به‌ویژه با کمک قوانین و مقررات ضدانحصار برای گسترش تعداد بنگاه‌های رقیب، اقدام کرده‌اند؛ به گونه‌ای که حتی مبالغ هنگفتی را برای معرفی آنها به دادگاه‌های ضدانحصار صرف می‌کنند.
اما متاسفانه در ایران در دو دهه اخیر، دولت تحت تاثیر توصیه‌ها و مشاوره نادرست برخی تشکل‌های صنفی کارفرمایی، برعکس دولت‌های کشورهای توسعه‌یافته، نه‌تنها به دنبال حمایت از بنگاه‌های بزرگ انحصاری است، بلکه تمام تلاش را برای شکل‌گیری بنگاه انحصاری دیگر در کسب‌وکارهای مختلف انجام می‌دهد. در این زمینه حتی با انجام مطالعات غیرعلمی، سعی در القای این تفکر دارند که انحصار در بسیاری از کسبوکارها زیباست و موجب شکل‌گیری صرفه‌های مقیاس از ابعاد مختلف در اقتصاد کشور می‌شود.
جالب است که اذعان می‌دارند در کشورهای دیگر به این نتیجه علمی جدید رسیده‌اند که انحصار در بسیاری از کسبوکارها مفید و ارزنده است. اما وقتی مطالب گزارش بررسی می‌شود، مشخص می‌شود که نه‌تنها نتایج این تحقیق جدید نیست بلکه در گذشته همه به دلایل مختلف در برخی بازارها انحصارهای مختلفی همچون انحصار طبیعی و... به دلیل محدودیت‌های مختلف به وجود می‌آمد و دولت‌ها مجبورند این‌گونه بنگاه‌های انحصاری را بپذیرند. حتی اگر با تمام قدرت برای جلوگیری از رفتار انحصاری آنان اقدام می‌کنند. حتی برخی تحقیقات زیرمجموعه دولت، اذعان می‌دارد که کشورهای توسعه‌یافته جنوب‌شرقی آسیا به دلیل استفاده از مزایای مختلف رفتار انحصاری باتوجه به نظر اقتصاددانان نهادگرا، رشد و توسعه اقتصادی را به‌دست آورده‌اند؛ یعنی این کشورها برعکس کشورهای پیشگام توسعه‌یافته غربی، با ایجاد یک یا دو بنگاه بزرگ انحصاری در گروه‌های مهم کالایی برای مثال، با حمایت دولت به‌ویژه کمک سرمایه‌گذاری، اقدام به استفاده از خلاقیت، نوآوری و صرفه‌های مقیاس کرده و به مرور رشد و توسعه اقتصادی بیشتری یافته‌اند.
داود چراغی - استادیار موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی