کارشناسان معتقدند صنعت پخش سهم زیادی از تولید ناخالص ملی را در اختیار دارد. در کل هر صنعتی با توجه به شرایط اقتصاد کلان و سیاست گذاری‌های عمومی کشوری که در آن فعال است، با چالش‌های منحصر به فردی روبه‌رو می‌شود. در ایران نیز صنعت پخش چالش‌هایی دارد که با معضلات سایر صنایع فعال در کشور متفاوت است. سرمایه‌گذاری کم در بخش تحقیق و توسعه، مدیریت غیرکارآمد، ضعف آموزش نیروی انسانی و ورود فناوری‌های جدید و تصمیمات نابجای دولتی تنها بخشی از چالش‌های این صنعت است. صمت در این گزارش به بررسی چالش‌های صنعت پخش در کشور پرداخته است.

نگاهی به تحولات صنعت پخش در کشور

با نگاهی به تاریخچه صنعت پخش و براساس اعتقاد کارشناسان، از سال ۱۳۵۰ این صنعت توانمندی‌های خود را نشان داد، اما با وقوع انقلاب و پس از آن جنگ تحمیلی، تحولاتی در مسیر این صنعت ایجاد شد. اعمال سیاست‌های کنترلی شدید بر تولید و واردات، منجر به کاهش عرضه و به تبع آن سهمیه‌بندی و توزیع کوپنی محصولات مطرح شد که کاملا در تضاد با ماهیت صنعت پخش بود. در آن زمان بود که نگاه منفی به صنعت پخش شکل گرفت از این جهت که پخش با افزایش ۱۰ تا ۱۵ درصدی هزینه‌ها، تنها زمینه‌ساز گران‌تر شدن کالاها می‌شود و از این‌رو تمامی قوانین و مقررات مربوط به این صنعت کنار گذاشته شد و به‌جز حوزه دارو درباره بقیه کالاها، برای حذف فعالیت‌های این صنعت تلاش شد. پس از جنگ با افزایش تدریجی تولید، عرضه از تقاضا پیشی گرفت و ضرورت ایجاد تیم‌های پخش و فروش در برخی کارخانه‌ها احساس می‌شد، اما همچنان دولت در مقابل این رویکرد، ایستادگی می‌کرد. تا اینکه در سال ۱۳۷۵ بار دیگر بحث کنترل قیمت‌ها و مرحله دوم تعزیرات پس از انقلاب مطرح شد. اما با توجه به پراکندگی تولیدکنندگان در سراسر کشور و عدم امکان رصد فعالیت‌های آنها، ضرورت وجود شرکت‌هایی که نقش واسط را ایفا کنند، بیش از پیش احساس شد و وزارت بازرگانی با برگزاری جلساتی با شرکت‌های پخش سعی بر احیای چارچوب‌ها وسازکارهای از دست رفته کرد. این روند ادامه یافت و در سال ۱۳۷۸ نخستین جلسه مجمع صنعت پخش را در محل شرکت پخش پگاه برگزار و با انتخاب هیات مدیره و تاسیس انجمن، گام‌های بعدی برداشته شد. در حال‌حاضر کم‌وبیش اساتید دانشگاه، علاقه خود را به این صنعت نشان می‌دهند و مطالعاتی را در این حوزه شروع کرده‌اند، اما با توجه به بزرگی و اهمیت این صنعت و نقشی که در پیشبرد اهداف و توسعه صنایع ایفا می‌کند، تخصیص دست‌کم چند واحد درسی به بحث توزیع و پخش بسیار ضروری است.

برخی از مدیران حتی نمی‌دانند شرکت پخش چیست

به گفته کارشناسان، با توجه به غیرعلمی بودن فرآیندهای پخش در ایران و نقش مهم تجربه مدیران قدیمی در مدیریت صنعت پخش، توجه چندانی به سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه موضوعات مرتبط با صنعت پخش در ایران نشده است. این در صورتی است که مهم‌ترین ابزار برای بهینه‌سازی مرتبط با صنعت پخش، اجرای پروژه‌های تحقیق و توسعه در بخش‌های گوناگون از جمله برای پخش سرد و گرم به صورت عمومی و همچنین در گروه‌های کالایی خاص است. در این میان، ریسک‌های موجود در صنعت پخش و کم بودن تعداد شرکت‌هایی که ثبات بالایی دارند و مزایای مناسبی را به کارکنان خودشان پیشنهاد می‌دهند، باعث شده رفت‌او‌آمد نیروی انسانی حتی در سطح مدیریت نیز زیاد باشد و توسعه دانش مدیریت که به‌واسطه تجربه کار بلندمدت در یک صنعت پیش می‌آید، در صنعت پخش اتفاق نیفتد. این موضوع باعث می‌شود مدیرانی روی کار بیایند که در ابتدای کار حتی به‌درستی نمی‌دانند که شرکت پخش چیست.

لزوم توسعه فناوری در صنعت پخش

گفتنی است یکی از چالش‌های صنعت پخش را هم بسیار آسیب‌پذیر کرده، نداشتن نیروی انسانی آموزش‌دیده در زمینه پخش است. توسعه فناوری در زمینه پخش نتوانسته آن‌گونه که باید ‌بکارگیری نیروی انسانی را کاهش دهد. دلیل این امر را می‌توان نبود تحصیلات آکادمیک در حوزه پخش
 دانست.

برای مثال جا دارد که دقیقا بررسی شود وظایف موزع چیست و چه مسئولیت‌هایی را بر عهده دارد و چطور می‌تواند به صورت بهینه فعالیت‌هایش را انجام دهد. یا مثلا بررسی شود که پخش مویرگی چیست و چگونه به بهینه‌ترین شکل انجام می‌شود. تمامی رویه‌ها در این صنعت با شبیه‌سازی فعالیت‌هایی که در کشورهای خارجی انجام می‌شود، طراحی شده و برخی موارد برآمده از تجربیات شخصی افرادی است که سال‌ها در این حوزه فعالیت کرده‌اند.
 ما باید اصولی را برای صنعت پخش جمع‌آوری کنیم و این اصول را به نسل‌های بعد انتقال دهیم تا با انباشت دانش در این حوزه به نشر و گسترش هر چه بیشتر دانش پخش کمک
کنیم.

زیرساخت فناورانه برای پیشرفت داریم

کارشناسان معتقدند فناوری‌های جدید در عین حال که می‌توانند فرصت‌های جذابی برای شرکت‌های توزیع فراهم کنند، از سوی دیگر، تهدید بزرگی برای شرکت‌های سنتی پخش و شرکت‌هایی هستند که تمایل به انعطاف‌پذیری و بروزرسانی فرآیند‌های خود ندارند. با وجود اینکه فناوری اطلاعات ابزارها و امکانات بسیار مناسب و بهینه‌ای را برای مدیریت نیروی انسانی و منابع شرکت‌های پخش در اختیار آنها قرار می‌دهد، هنوز برخی شرکت‌ها مخصوصا شرکت‌های پخش متوسط و کوچک نتوانسته‌اند تصمیم به خرید نرم‌افزار برای مدیریت توزیع و پخش بگیرند. این در صورتی است که زیرساخت‌های تکنولوژیک مناسبی در کشور ما ایجاد شده
 است.

 به‌عنوان مثال، نرم‌افزار پخش مویرگی برای شرکت‌های پخش کوچک و متوسط که با تعداد زیادی از ویزیتورها کار می‌کنند، بسیار تسهیل‌کننده است.

 نمایندگان امروزی پخش، همان بنکداران قدیم هستند

محمداسماعیل قدس، چهره ماندگار صنعت پخش ایران گفت: وقتی صحبت از صنعت پخش می‌شود در واقع منظورمان انتقال کالا به شکل مویرگی است. به‌عبارت روشن‌تر، کالا به جایی انتقال داده شود که مصرف‌کننده یا صاحبان سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌ها آن را خریداری کنند. پس دو نوع پخش مویرگی داریم؛ یکی مربوط به فروشگاه‌هایی است که تحت مالکیت کالاهای تولید شده از یک کارخانه است در واقع صاحبان برندها خودشان فروشگاه دارند‌. نوع دیگر پخش مویرگی گسترده‌تر است که معمولا صنایع خوراکی و غذایی را شامل می‌شود و کالاها به مغازه‌های ریزودرشت شهر انتقال داده می‌شوند.

به‌گزارش اگروفودنیوز، امروز صنعت پخش در کشورمان هم به عمده‌فروش، خرده‌فروش و سوپرمارکت و هم به فروشگاه زنجیره‌ای کالا می‌دهد و حتی در برخی از مکان‌های دوردست که امکان توزیع نیست، ممکن است نماینده داشته باشد. اگر بخواهیم نماینده را تعریف کنیم باید گفت نمایندگان پخش امروزی در قیم همان بنکدارانی بودند که به پخش کالا می‌پرداختند.

وی با اشاره به مشکلات اصلی صنعت پخش در کشور گفت: مشکل اصلی صنایع ما، جدا از مشکلات اقتصاد کشور نیست. مشکل اصلی اقتصاد این است که ما تولید ثروت نمی‌کنیم، اما به‌دنبال توزیع پول و ثروت هستیم. بخش خصوصی تنها بخش از اقتصاد این کشور است که به‌دنبال افزایش درآمد در مقابل هزینه‌هاست؛ بنابراین تنها بخشی است که تولید و ایجاد ثروت می‌کند؛ از این‌رو راهکار اصلی ما این است که بخش خصوصی را تقویت کنیم و این فرهنگ را جا بیندازیم که ایجاد ثروت ننگ نبوده و سرمایه‌دار، زالوصفت نیست. هم‌اکنون در صنعت پخش، بخش بزرگی از شرکت‌ها دولتی یا شبه‌دولتی هستند که باید به شرکت‌های خصوصی تبدیل شوند که درآمدزا باشند و تولید ارزش‌افزوده کنند. در حال‌حاضر با توجه به پیشی‌گرفتن هزینه‌ها از درآمدها، صنعت رو به افول گذاشته و بسیاری به‌دنبال افزایش پورسانت توزیع برای سرپا نگه داشتن خود هستند. در حالی که این صنعت نیازمند تکنولوژی جدید و روش‌های مدرن توزیع برای افزایش بهره‌وری و خلق ثروت است و این کار را هیچ بخشی به‌جز بخش خصوصی انجام نخواهد داد.

قدس خاطرنشان کرد: چشم‌انداز صنعت پخش همسو با اقتصاد خواهد بود و اگر اقتصاد رشد کند، حتما این صنعت هم رشد خواهد کرد. ناگفته نماند که صنعت پخش می‌تواند در چرخ اقتصاد ظرفیت حداکثری داشته باشد.

مولفه‌های مهم در پخش هوشمند

بهروز دمیرچی، کارشناس فناوری‌اطلاعات و مدیر لجستیک یک شرکت توزیع بزرگ، در گفت‌وگویی که با صمت داشته معتقد است حمل‌ونقل هوشمند، کمک زیادی به توسعه لجستیکی در کشور می‌کند. در واقع این نوع حمل‌ونقل به‌صورت هوشمند در شرکت‌های بزرگ پخش مانند پست یا شرکت‌هایی که با توزیع مویرگی سروکار دارند، کارآیی زیادی دارد، به‌طورکلی، ۲ بحث اصلی در حمل‌ونقل لجستیک موردتوجه است. نخست مسیربندی سفارشات است که بیشتر شرکت‌های پخش در این زمینه، فعالیت‌های گسترده‌ای را انجام می‌دهند و بحث بعدی، هوشمندسازی ناوگان است که مربوط به شبکه راه‌ها می‌شود. هوشمندسازی مسیر سفارشات به‌طورمعمول به‌وسیله نرم‌افزارها و الگوریتم‌های از پیش طراحی‌شده انجام می‌شود. در کشورمان شرکت‌هایی هستند که در مقیاسی گسترده به هوشمندسازی وسیع در این عرصه می‌پردازند.

وی افزود: حمل‌ونقل هوشمند در بخش لجستیک اطلاعات بیشتری از شرایط موجود را به کاربران می‌دهد و باعث صرف هزینه، انرژی و سوخت کمتری می‌شود. به‌عنوان مثال، اینکه کدام کالا در ابتدا تحویل داده شود تا هزینه زمانی و انرژی کمتری صرف شود، یا کدام سفارش در مسیر ترافیک قرار دارد و لازم است که مسیر تغییر کند، زیرمجموعه این نوع هوشمندی در حمل‌ونقل است. پیش‌بینی مسیر، مهم‌ترین امتیازی است که حمل‌ونقل هوشمند در بخش لجستیک به کاربران می‌دهد. شرکت‌های دانش‌بنیان در سال‌های اخیر اقدامات موثری در این زمینه به‌سرانجام رسانده‌اند. در کل تمامی موارد را با کمک هوش مصنوعی می‌توان بهتر انجام داد و به‌ثمر رساند. این فرآیند با کمک الگوریتم دیتابیسی به‌نام ERP انجام می‌شود که طراحی آن برمبنای تمامی اطلاعاتی است که از یک فرآیند می‌توان دریافت کرد. در حقیقت این نمودار براساس یک دیتابیس یکپارچه تشکیل می‌شود که یک نگرش تمام‌وجهی از فرآیند و در نهایت یک گزارش جامع ارائه می‌دهد. داشتن اطلاعات همه‌جانبه و دیتابیس قوی، مهم‌ترین مولفه در راه‌اندازی حمل‌ونقل هوشمند است.

دمیرچی گفت: الگوریتم‌هایی که در حمل‌ونقل هوشمند تعریف می‌شود، این‌گونه است که راحت‌ترین مسیر را در اختیار رانندگان و عاملان پخش قرار می‌دهد تا با صرف هزینه، انرژی و زمان کمتر بتوانند به‌فعالیت بپردازند. در این میان، کنترل نیروی انسانی از دیگر مزایای حمل‌ونقل هوشمند است، چراکه همه فرآیندها در بستر هوشمند اتفاق می‌افتد و افراد هنگام کار قابل‌کنترل و رصد هستند. به‌همین‌دلیل تخلف جدی رخ نمی‌دهد و مانع تخلف نیروی انسانی در ابعاد وسیع می‌شود.

سخن پایانی

با توجه به آنچه گفته شد، آن فرآیندی که از حمل‌ونقل هوشمند در دنیا وجود دارد، با رویکردی که در کشورمان شاهد آن هستیم، قابل‌مقایسه نیست. در حال‌حاضر کشورهای توسعه‌یافته از امکانات بسیار بالاتری بهره می‌برند و خطوط حمل‌ونقل ریلی، هوایی و زمینی کشورهای توسعه‌یافته در پله‌های بالای استفاده از حمل‌ونقل هوشمند هستند، در حالی که کشور ما در ابتدای مسیر است. البته در ۴، ۵ سال گذشته شاهد فعالیت‌های موثر دانش‌بنیان‌ها در این زمینه بوده‌ایم، اما در کل راه‌های نرفته زیادی پیش‌رو داریم.