موضوع قنات از دیرباز در استان‌های کویری چون خراسان جنوبی چه برای آب شرب و چه کشاورزی حائز اهمیت بوده است. اما متأسفانه برخی از رفتارها و عملکردهای مدیریتی و شخصی در سال‌های گذشته چون برداشت بی‌رویه آب و حفر غیر مجاز چاه موجب خشک شدن قنوات شده است. نکته قابل تاسف این است که مسئولان و متولیان امر از خشک شدن بسیاری از قنات‌های خراسان جنوبی می‌گویند که زنگ خطر را در زمینه فرو نشست زمین و افزایش چالش آب به صدا درآورده است.سعید سروی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای با بیان اینکه تاکنون دو هزار و ۱۸۱ قنات در خراسان جنوبی خشک شده است، گفت: برداشت بی‌رویه آب و کاهش ورودی آب به واسطه کاهش بارندگی از دلایل خشک شدن قنات‌ها است.

شناسایی ۶ هزار و ۹۸۳ رشته قنات

وی با اشاره به اینکه شش هزار و ۹۸۳ رشته قنات در خراسان جنوبی شناسایی و ثبت شده است، گفت: برای بهبود وضعیت قنات‌ها نیز کشاورزان باید قنات‌های خود را لایروبی کنند در حالی که که متأسفانه به واسطه تعدد مالکان قنات‌ها و ضعف اقتصادی کمتر این اتفاق رخ داده است.مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با تأکید بر اینکه بارورسازی ابرها به عنوان یک گام مثبت در افزایش بارندگی در مرحله شناسایی و جمع بندی اطلاعات است، اظهار کرد: در راستای تکمیل طرح بارورسازی ابرها در خراسان جنوبی باید ۳۵ پایگاه پایلوت دیگر باید راه‌اندازی شود.

همچنین آیت الله سید علیرضا عبادی نماینده ولی فقیه در خراسان جنوبی ۳۰ بهمن ماه امسال در دیدار با مدیرکل آب و فاضلاب خراسان جنوبی ضمن با اشاره به اینکه در موضوع تأمین آب باید عادلانه، علمی و به دور از حواشی تصمیم گرفت، بیان‌کرد: در گذشته جوازهایی برای حفر چاه صادر شد و آب را از قلب زمین بالا کشیدند که نتیجه آن خشک شدن قنات‌ها و از بین رفتن کمیت و کیفیت منابع آبی شد. عبادی ادامه داد: ما انسان‌ها خودمان بد عمل می‌کنیم و بعد گلایه داریم که منابع آب زیرزمینی افت پیدا کرده و شاهد گسل زمین هستیم.

آسیب جدی به منابع آب و خاک

رئیس دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه امام خمینی (ره) گفت: افت آبخوان‌ها و خشک شدن رودخانه‌ها، تالاب‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها، بیش از آن که به دلیل تغییر اقلیم یا خشکسالی باشد، ناشی از برداشت بی‌رویه منابع آبی توسط انسان است.

بیژن درباره میزان مصرف آب در بخش کشاورزی گفت: طبق تمامی مستندات و اطلاعات موجود بیشترین مصرف آب در کشور مربوط به بخش کشاورزی است.  وی درباره دلایل این امر تصریح کرد: یک دلیل این است که با توجه به شرایط اقلیمی تولید محصولات کشاورزی در اغلب مناطق کشور بدون آبیاری میسر نیست و دلیل دیگر آن است که بخش کشاورزی علاوه بر تأمین غذا، بستر اشتغال و توسعه در اغلب مناطق کشور را نیز فراهم کرده است.

 نظری در رابطه با میزان دقیق مصرف آب در بخش کشاورزی گفت: در خصوص میزان دقیق مصرف آب در بخش کشاورزی در کشور توافقی بین کارشناسان و نهادهای متولی آب وجود ندارد و طبق گزارشات و برآوردهای مختلف بین ۸۰ تا ۹۲ درصد از مصارف آب در کشور را به بخش کشاورزی مرتبط می‌دانند. دلیل این سردرگمی نیز این است که در تعاریف و مفاهیم اصلی مصرف آب بین نهادهای مختلف متولی عرضه و مصرف آب و به طور مشخص وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی، توافقی وجود ندارد. به ویژه در اراضی پایاب شبکه‌های آبیاری، وزارت جهاد کشاورزی مبنای محاسبات را آب تحویلی و وزارت نیرو مبنای برآوردها را آب تخصیص داده شده می‌داند. استاد کشاورزی دانشگاه امام خمینی (ره)، ضمن تأکید بر اینکه یک گام اساسی در مدیریت آب در کشور توافق بر روی مفاهیم و تعاریف و نحوه اندازه گیری آب مصرفی در بخش کشاورزی است، افزود: بدون اندازه گیری مصرف آب، پایش و بهبود فرآیندهای مصرف آب امکان‌پذیر نیست.  وی همچنین در خصوص اینکه آیا این حجم از مصرف آب در بخش کشاورزی، رویه‌ای معقول و منطقی است، گفت: بدون شک می‌توان گفت که این حجم از مصرف آب در بخش کشاورزی به از بین رفتن پایداری منابع آب و خاک و محیط‌زیست کشور منجر خواهد شد.  افت آبخوان‌ها و خشک شدن رودخانه‌ها، تالاب‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها، بیش از آن که به دلیل تغییر اقلیم یا خشکسالی باشد، ناشی از برداشت بی‌رویه منابع آبی توسط انسان است؛ وضعیتی غیراصولی و غیرحکیمانه که در بخش‌های مختلف شرب و صنعت و کشاورزی اتفاق می‌افتد و البته کشاورزی بیشترین سهم را در این رابطه دارد. رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه امام خمینی (ره) در ادامه سخنان خود افزود: بخش کشاورزی به دلیل رسالت و اهمیتی که در دستیابی به امنیت غذایی و توسعه پایدار مناطق روستایی دارد، نیازمند توجه ویژه است، اما این توجه نباید به نحوی باشد که به افزایش برداشت از منابع آبی ارزشمند و استراتژیک کشور منتهی شود.

 نظری تاکید کرد: تنزل منابع آب و از بین رفتن پیکره‌های آبی علاوه بر تبعات محیط زیستی در نهایت به از بین رفتن توان تولید کشاورزی و تهدید امنیت غذایی نیز منجر خواهد شد. این استاد دانشگاه همچنین هشدار داد: در صورت استمرار روند کنونی بیشترین آسیب از کاهش منابع آب اتفاقا متوجه بخش کشاورزی خواهد بود و این بخش بیشترین خسارت‌ها را به واسطه کمبود آب متحمل خواهد شد.

سخن پایانی

ایران کشوری است که به‌طور طبیعی با خشکسالی روبه‌رو است و در منطقه نیمه‌خشک قرار دارد. این کشور در جنوب منطقه معتدل بین مدار ۲۵ تا ۴۰ درجه عرض شمالی و ۴۴ تا ۶۴ درجه طول شرقی واقع شده که به‌اصطلاح به آن کمربند بیابانی دنیا گفته می‌شود. بیشتر بیابان‌های جهان در این عرض جغرافیایی قرار گرفته‌اند. حدود ۸۴ درصد مساحت کشور در منطقه نیمه‌خشک و بیابانی قرار دارد و تنها ۱۶ درصد مساحت ایران در مناطق مرطوب و نیمه‌مرطوب قرار گرفته است. به این‌ترتیب به علت موقعیت ویژه جغرافیایی و ناهمواری‌های بسیار پراکنده، ایران از مناطق خشک جهان به شمار می‌رود و آب در آن همواره اهمیت حیاتی داشته است. با وجود اینکه مشکل کم‌آبی داریم اما توانسته‌ایم با حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق از آب‌های زیرزمینی بهره ببریم. بی‌توجهی به مفهوم توسعه پایدار باعث شده است شاهد عواقب بهره‌کشی آب ازجمله فرونشست زمین باشیم. به‌طور مثال با توجه به اینکه ۲۱ درصد جمعیت کشور و ۳۰ درصد فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی، کشاورزی و خدماتی در استان‌های تهران و البرز متمرکز شده است اما از بیش از ۱۱۰ درصد منابع آب‌های قابل برداشت در تهران استفاده می‌شود. به‌این‌ترتیب در منطقه جنوب و جنوب غرب تهران حدفاصل مناطق مسکونی، کشاورزی و مهاجرپذیر مانند ورامین، پاکدشت و دشت‌های مختلف، فرونشست رخ داده است.