گیاهان در صف اول نابودی دسته‌جمعی

تاکنون ۵ انقراض در کره زمین رخ داده است و طی این انقراض‌ها درصد زیادی از گونه‌های زیستی به کام نابودی کشیده شده‌اند تا جایی که در انقراض سوم که ۲۵۱ میلیون سال پیش رخ داد، ۹۷ درصد موجودات نابود شدند و تنها ۳ درصد باقیمانده توانستند چرخه تکامل را ادامه دهند و زمین را زنده نگه‌ دارند. از این زمان به بعد، هرچه روی زمین زیسته، از این ۳ درصد نشأت گرفته است. معمولا این انقراض‌ها با ورود زمین به دوره‌های یخچالی آغاز می‌شدند، اما داده‌های علمی، روایت دیگری از انقراض ششم دارد، در انقراض ششم فرض بر آن است که به‌جای ورود زمین به دوران یخچالی، نابودی موجودات در اثر تبدیل شدن زمین به یک کره سوزان رخ خواهد داد. در واقع، چند سالی می‌شود که دانشمندان هشدارهایی مبنی بر انقراض زودرس ششم داده‌اند؛ انقراضی که عاملش نه شهاب سنگ‌های فضایی و نه ورود زمین به دوره‌های یخچالی است، بلکه «انسان» است؛ انسانی که راه هزاران ساله گرمایش زمین را در ۲ سده طی کرد. از آنجایی که اصلی‌ترین معضل زیست‌محیطی امروز برای موجودات از جمله انسان کمبود منابع آب بوده، همین موضوع حساسیت و توجه انسان‌ها را از خطرات تغییرات اقلیمی کمتر کرده است. تهدیداتی که در صورت ادامه‌دار بودن، منجر به از بین رفتن شمار زیادی از موجودات و تنوع زیستی می‌شود. به‌عبارت دیگر، آن‌گونه که باید، تهدیدات تغییرات اقلیمی هنوز برای انسان‌ها ملموس نشده و متاسفانه برای رسانه‌های داخل ایران هم اهمیت چندانی ندارد و بیشتر صحبت از کمبود منابع آب می‌شود. به‌گفته اقلیم‌شناسان، بسیاری از مردم هنوز لمس نکرده‌اند که تبعات تغییرات اقلیم تا کجا می‌تواند گریبان بشر را بگیرد. صمت به مناسبت روز جهانی محیط‌زیست به آثار تغییرات اقلیمی بر انقراض گونه‌های زیستی پرداخته است.

گیاهان، بی‌دفاع‌تر از سایر جانداران

بهلول علیجانی، پدر دانش اقلیم‌شناسی سینوپتیک، گیاهان را آسیب‌پذیرترین موجودات کره زمین در مقابله با تغییرات اقلیمی می‌داند. وی در گفت‌وگو با صمت، درباره آثار زیانبار تغییرات اقلیمی بر تنوع زیستی گفت: در مواجهه با تهدیدات تغییرات اقلیمی، این گیاهان هستند که بیش از دیگر موجودات در معرض انقراض قرار می‌گیرند. در واقع، تغییرات اقلیمی روی حیوانات هم اثر می‌گذارد، اما گیاهان واکنش سریع‌تری به آن نشان می‌دهند. در واقع، از آنجایی که بیشتر جانوران قدرت حرکت بالایی دارند، در مواجهه با مخاطرات اقلیمی نظیر آب و مواد غذایی کم، زیستگاه دیگری را برای خود انتخاب می‌کنند، هرچند گیاهان هم کوچ می‌کنند، اما معمولا در بازه‌های زمانی طولانی‌تری این اتفاق می‌افتد، بنابراین خسارت تغییر در گیاهان بیشتر است.

وی بااشاره به اهمیت حد آسایش موجودات زنده ادامه داد: هر موجودی در کره زمین با در نظر گرفتن تمامی جوانب محیطی نظیر رطوبت، حاصلخیزی و املاح موجود در خاک، نم نسبی، دما و...، حد آسایش خاص خود را دارد. به‌عبارت روشن‌تر، اقلیم‌شناسان در نمودارهایی به تناسب شرایط مطلوب زیستی هر نوع از جانداران محدوده آسایش آنها را تعیین کرده‌اند و این محدوده تعیین می‌کند که زیستگاه کدام نوع از جانداران در کدام منطقه کره زمین باشد.

آشیانه زندگی جانداران در خطر است

به‌گفته علیجانی، تمامی موجودات در محدوده آسایش خود قرار دارند که نمی‌توانند براساس نمودارهای اقلیمی بالاتر یا پایین‌تر از آن محدوده آسایش زندگی کنند، برای مثال دسته‌ای از گیاهان در محدوده دمایی ۵- تا ۴۰+ درجه می‌توانند به زیست خود ادامه دهند و اگر شرایطی حاکم شود که گیاهی خارج از این محدوده دمایی قرار گیرد، قادر به ادامه حیات نخواهد بود. نام دیگر این محدوده‌های زیستی آشیانه زندگی و تغییرات اقلیمی باعث ویران شدن آشیانه‌های زندگی موجودات کره زمین است.

وی بااشاره به وسیع بودن آشیانه زندگی برخی گیاهان که نشان از قدرت بالای سازگاری آنها در برابر تنش‌های اقلیمی دارد، گفت: برخی محورها در نمودارهای زیستی، برای بعضی از گونه‌های گیاهی وسیع‌تر است که نشانگر قدرت تطبیق‌پذیری بالای این نوع از گیاهان با شرایط مختلف اقلیمی است، اما برخی گیاهان هم در محدوده باریک دمایی قرار دارند؛ دسته اول سازگاری بیشتری با تغییرات اقلیمی خواهد داشت، اما دسته دوم در شرایط محدود دمایی می‌توانند به زیست خود ادامه دهند و توان سازگاری کمتری با تغییرات اقلیمی خواهند داشت. علیجانی گفت: شناخت از محدودیت دمایی و آشیانه زندگی گیاهان می‌تواند کمک شایانی به آمایش دقیق مکانی کند؛ برای مثال، با دانش محدودیت آلایندگی گیاهان می‌توان میزان و محدودیت کشت آنها را باتوجه به شرایط فعلی تعیین کرد. برای مثال، گیاهانی که در محدوده باریک منواکسیدکربن قرار دارند، نباید در خیابان کاشته شوند.

پوشش گیاهی، نیازمند یک برنامه جدید

این استاد دانشگاه ادامه داد: کسب آگاهی درباره آشیانه‌های زیست گیاهان درباره عناصر مختلف امری ضروری است؛ برای مثال، از آنجایی که گیاهان آب را از خاک می‌مکند، باید فشاری از ۳ تا ۱۵ اتمسفر را متحمل شوند. در واقع، گیاه نیازمند حداقل فشار برای دریافت آب از خاک است. برای مثال، گیاه خیار بیشتر از ۳ اتمسفر قدرت مکش ندارد و باید خاک به‌قدری مرطوب باشد که گیاه بتواند با فشار ۲ تا ۳ اتمسفری آب را وارد ساقه خود کند، اما گیاهان سازگار با اقلیم بیابانی از حداکثر فشار بهره‌مند هستند. بنابراین، باید دید تا یک یا ۲ دهه آینده وضعیت اقلیمی یک منطقه چگونه خواهد بود تا بتوان گیاهان سازگارتری را کشت کرد. این اقلیم‌شناس ادامه داد: برای مقابله با تهدیدات تغییرات اقلیمی ابتدا باید شناخت دقیقی از روند تغییرات دما در یک تا ۲ دهه آینده کسب کنیم، چرا که نخستین نشانه تغییرات اقلیمی، تغییرات دمایی است که بر دیگر عناصر اقلیمی نظیر بارش، نم نسبی، رطوبت خاک و... اثر می‌گذارد. بنابراین، دانستن شرایط آینده اقلیمی نواحی امروز بیش از هر مورد دیگری در بحث محیط‌زیست اهمیت دارد.

فرصت را از دست ندهیم

علیجانی گفت: بنابراین تغییر اقلیم از این نظر بر انقراض گونه‌های گیاهی اثر دارد که اگر افزایش دما بالاتر از حد تحمل زندگی گیاهان باشد، واضح است که راه انقراض را در پیش می‌گیرند. حال اینکه ما از چه راه‌هایی می‌توانیم پی به چنین اوضاعی ببریم، بستگی به شناختی دارد که از محیط کسب می‌کنیم؛ اگر می‌خواهیم دقیقا بررسی کنیم که گونه‌های گیاهی از نظر تغییرات دمایی تا چه دمایی را تحمل می‌کنند، باید دید ظرف ۲ یا ۳ دهه آینده دمای مناطق مختلف کشور از آستانه‌ها تجاوز می‌کند یا خیر؟  وی گفت: تاثیر تهدیدات تغییرات اقلیمی روی گیاهان نمونه‌های مختلفی دارد. گیاهی ممکن است به‌محض قرارگیری در خارج از حد آسایش، نتواند تحمل کند، اما گیاهی دیگر واکنش دیگری نشان دهد و شاید برخی گیاهان هم هیچ مشکلی نداشته باشند و به زیست خود ادامه بدهند. یکی از راهکارهای مهم مقابله با تغییرات اقلیمی و جلوگیری از انقراض گونه‌های زیستی، دانش کافی از شرایط آینده موجودات با آن شرایطی است که بشر را در انتظار بحران قرار می‌دهد. در حقیقت، انسان‌ها باید از امروز به فکر آن دسته از مخاطرات تدریجی باشند که ۳ الی ۴ دهه آینده گریبان آنها را می‌گیرد.

کدام گیاه در صدرلیست انقراض قرار دارد

علیجانی گفت: در واقع باید دید کدام گونه گیاهی در ابتدای لیست انقراض قرار دارد. برای مثال، اگر میانگین دمای کره زمین ۲۵ درجه است، باید دید در یک تا ۲ دهه آینده با این روند افزایش دمایی گیاهان چه شرایطی پیدا می‌کنند. در حقیقت، از امروز باید دید که کدام گیاه نسبت به تغییرات اقلیمی محیطی حساسیت بیشتری دارد تا از الان فکری به حال پوشش گیاهی منطقه موردنظر کرد. همچنین، باید دید کدام یک از گیاهان غالب در یک محیط، قدرت سازگاری بیشتری دارند تا بتوان استفاده بهره‌وری بالاتری از آنها داشت.

وی کلی‌گویی درباره تغییرات اقلیمی را امری بیهوده دانست و گفت: کلی‌گویی منجر به تکرار حرف‌هایی می‌شود که تاکنون زیاد درباره آنها گفته و شنیده شده است. باید براساس این کلیات برنامه‌های جزئی و مشخصی را به‌منظور آمادگی با تغییرات اقلیمی به کار بگیریم. از آنجایی که برخی گونه‌های گیاهی و جانوری برای اقتصاد یک منطقه نقش حیاتی دارد، دانستن و عمل به موارد یادشده کمک زیادی به جلوگیری از پناهندگان اقلیمی و مردم بومی مناطق می‌کند.

علیجانی بااشاره به اینکه درصد زیادی از نگرانی‌ها مربوط به کمبود منابع آبی و انقراض تنوع زیستی هنوز برای مردم ناملموس است، گفت: هنوز انقراض تنوع زیستی و مخاطراتش برای مردم ملموس نیست، چرا که آنها با بحران کمبود آب مواجهند. در صورت ادامه این بی‌توجهی، بحران تنوع زیستی هم مانند بحران کمبود آب گریبان مردم را خواهد گرفت. در واقع، مشکل دیگری هم ممکن است به معضل آب اضافه شود و آن هم از بین رفتن بسیاری از گونه‌های گیاهی است.

خاک سالم، تضمین‌کننده محیط‌زیست سالم

خاک یکی از اصلی‌ترین حلقه‌های زنجیره غذایی است که فرسایش و آلودگی آن آسیب‌های جبران‌ناپذیری به طبیعت می‌زند و موجب کاهش امنیت غذایی می‌شود. کامبیز بازرگان، رئیس سابق سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در گفت‌وگو با صمت درباره عوامل تهدیدکننده خاک گفت: به‌طورکلی عوامل گوناگونی ذخایر و منابع‌طبیعی را در هر کشوری تهدید می‌کند که نخستین و مهم‌ترین این عوامل، تغییر کاربری است؛ این عامل منجر به خروج خاک‌های حاصلخیز از چرخه تولید و کشت می‌شود که فرسایش خاک، کاهش مواد آلی، افزایش آلاینده‌ها، شوری، کاهش توان حاصلخیزی و کاهش تنوع زیستی در خاک را به‌دنبال دارد.

خاک ذخیر‌گاه کربن

وی بااشاره به تشریح شاخص‌های سلامت خاک گفت: حفظ مواد آلی در خاک مهم‌ترین شاخص در سلامت آن است که سلامت گیاه و محیط‌زیست را هم تضمین می‌کند. هر چقدر گیاه سالم باشد، تنوع زیستی در بافت خاک بیشتر می‌شود و همین امر میزان جذب و ذخیره کربن را افزایش می‌دهد. بنابراین، میزان کربن ذخیره‌شده، یکی دیگر از شاخص‌های تضمین سلامت خاک است که نقش مهمی در کارکرد اصلی آن دارد. گفتنی است، تولید غذا هم از دیگر وظایف خاک است که نه‌تنها موجب حفظ امنیت غذایی می‌شود، بلکه توان خاک را هم در جذب کربن بالا می‌برد. به‌همین دلیل است که در بین منابع‌طبیعی، خاک‌ها مهم‌ترین ذخیره‌گاه کربن بعد از اقیانوس‌ها، شناخته می‌شوند. بازرگان افزود: باتوجه به اهمیت تبعات تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی، توجه سران کشورها در سال‌های اخیر به ذخیره کربن در خاک جلب شد؛ آنها پی بردند که می‌توان کربن تولیدشده توسط صنایع را به‌جای رهاسازی به جو، در خاک ذخیره کنند، چرا که ظرفیت تثبیت کربن در خاک بالاتر از اتمسفر است و می‌تواند یک ذخیره‌گاه مناسب برای کربن جو به‌حساب آید. به‌گفته دانشمندان با به‌کاربردن روش‌های فناورانه می‌توان ظرفیت این ذخیره‌گاه را افزایش داد و به‌میزان ۰۴/۰ درصد کربن جو را به خاک اضافه کرد.

با یک پالاینده آشنا شوید

وی بااشاره به شاخص آلودگی در خاک گفت: خاک همواره به‌عنوان یک عنصر پالاینده در طبیعت شناخته می‌شود، به‌همین‌دلیل، یکی دیگر از شاخص‌های سلامت خاک، آلوده نبودن آن است. با ورود مواد آلوده نظیر فاضلاب‌ها و پساب‌ها به خاک، مواد آلاینده غیرمجاز بافت خاک را آلوده می‌کند و میکروارگانیزم‌های مفید (ریزجاندارها) را از بین می‌برد. این در حالی است که انواع رس‌ها و ترکیبات کلوئیدی و میکروارگانیزم‌ها نقش پالایندگی خاک را برعهده دارند و اگر خاکی از چنین مواد آلی و ریزجاندارانی محروم باشد، آسیب‌پذیرتر می‌شود، بنابراین با ورود فاضلاب‌ها و پساب‌ها به خاک‌های فاقد مواد آلی، آلاینده‌ها دیرتر تجزیه می‌شوند و به همان میزان، محیط خاک آلوده‌تر می‌شود، در حالی که خاک‌های حاوی ریزجانداران و مواد آلی چنین ویژگی را ندارند. به‌گفته وی، عناصر فعال در خاک، خاصیت آلی دارند و موجب رشد بذرها و گیاهان می‌شوند. یکی از راه‌های افزایش مواد آلی، برگشت پوشش گیاهی به خاک است، اما در کشور ما به‌دلیل بارش کم، خاک ظرفیت محدودی در ایجاد و افزایش مواد آلی دارد، چرا که در اراضی وسیعی از کشور، اصلا گیاهی رشد نمی‌کند و خاک از لاشه گیاهان بهره نمی‌برد، بنابراین لزوم توجه به حفظ مواد آلی خاک در ایران اهمیت بسیار بالایی دارد.

سخن پایانی

آثار زیانبار تغییرات اقلیمی به‌قدری همه‌جانبه است که می‌توان گفت در جریان زندگی انسان‌ها خودش را نشان می‌دهد. بی‌شک تنها علمی که می‌تواند تبیین دقیق‌تری از شرایط تنوع زیستی ناشی از تاثیرات تغییرات اقلیمی ارائه بدهد، دانش جغرافیا است؛ علمی که به مطالعه مکان‌ها آن هم از تمامی ابعاد و جنبه‌هایش می‌پردازد، اما متاسفانه در بیشتر کشورهایی که اقلیم شکننده‌ای دارند، نقش اقلیم‌شناسان به‌عنوان جغرافی‌دانان طبیعی در تصمیمات مربوط به آمایش سرزمین برای بهره‌وری بالاتر و کاهش خسارات تنش‌های اقلیمی کمرنگ‌تر از دیگر محیط‌شناسان است. امروز نیازمند اطلاعات همه‌جانبه از نواحی مشخص اقلیمی در کشور هستیم. برای مثال، خوب است متخصصان اقلیمی مربوط به خراسان‌شمالی یا نواحی مرطوب جنوب کشو ریا نواحی کوهستانی شمال‌غربی کشور داشته باشیم که دارای اطلاعات دقیق همه‌جانبه از اقلیم و تنوع زیستی منطقه داشته باشند، اما متاسفانه هیچ اقلیم‌شناسی در کشور ما مناطق را به‌صورت خاص بررسی نکرده است. همین امر باعث شده که شناخت دقیقی از تهدیدات ناشی از تغییرات اقلیمی در نواحی مختلف کشور نداشته باشیم. جغرافیا رشته‌ای است که می‌تواند مجموعه تخصص‌ها را به کار گیرد و راهی را در مسیر توسعه پایدار باز کند.