ابراهیم رئیسی در جلسه دفاع از کلیات بودجه ۱۴۰۲ بااشاره به پیشرفت‌های به‌دست آمده در حوزه کشاورزی از افزایش ۷۱ درصدی شرکت‌های دانش‌بنیان بخش کشاورزی خبر داد و گفت: با رشد ۱۷ درصدی تولید غلات و رسیدن به ۲۱ میلیون تن، شاهد بهبود وضعیت تجاری هستیم. این در حالی است که رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران و رئیس ستاد زیست فناوری معاونت علمی و فناوری معتقدند، تاکنون دانش‌بنیان‌ها حضور کمرنگی در حوزه کشاورزی داشته‌اند و در واقع این حوزه از دستاوردهای فناوران تا حد زیادی محروم بوده است. از گفته‌های این 2 مسئول که بگذریم، برخی از کارشناسان معتقدند برگشت سریالی صیفی‌جات صادراتی  در چند سال اخیر، گواهی بر ناسالم بودن درصد زیادی از محصولات کشاورزی ایران دارد. برهمین اساس این گروه معتقدند شاید اگر این گزاره رئیس دولت سیزدهم صحت داشت، می‌توانستیم روی توان دانش‌بنیان‌ها دست‌کم در زمینه سالم بودن محصولات کشاورزی حساب باز کنیم.

صمت در این گزارش به بررسی چالش‌های اصلی دانش‌بنیان‌ها در مسیر توسعه کشاورزی پرداخته است.

امید به دانش بنیان‌ها

بی‌شک دانش‌بنیان‌ها می‌توانند امید به حفظ امنیت غذایی چند دهه آینده کشور را افزایش دهند، این درحالی است که آمارها حاکی از فعالیت تنها ۱۰ درصدی شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی هستند. در واقع، از حدود ۷ هزار شرکت دانش‌بنیان فعال در کشور، تنها ۷۰۰ شرکت در حوزه کشاورزی و زیست فناوری فعالیت دارند که به نداشتن تمکن مالی و توانایی کم بهره‌برداران (کشاورزان و دامداران) برای استفاده از فناوری‌های نوین در مزارع و باغات و دامداری‌ها برمی‌گردد. بسیاری از کارشناسان بر این باور هستند که مشتریان کم شرکت‌های دانش‌بنیان این بخش و عدم‌حمایت کامل دولت‌ها در دهه‌های گذشته از دلایل اصلی نبود رشد کمی و کیفی دانش‌بنیان‌ها در این حوزه است. مشکل دیگر، ریسک بالاتر سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی به‌دلیل وابستگی شدید بخش کشاورزی به اقلیم و آب و هوا است که این موضوع باعث می‌شود سرمایه‌گذاران کمتر برای ورود ببه این بخش رغبت داشته باشند. همچنین معضل دیگر، مربوط به سلامت تولیدات کشاورزی در کشور است که معضلات آن موجب بازگشت محصولات از کشورهایی نظیر عراق و ترکمنستان شده است. به‌گفته بیشتر کارشناسان، آموزش در نحوه استفاده صحیح از سموم و کودهای شیمیایی در کشور هیچ جایگاهی ندارد و کشاورزان باتوجه به رقابت در بازدهی محصولات، مقادیر دلخواهی از کود و سم را مصرف می‌کنند. طبیعی است، وقتی ارگان‌های ناظر و متولی، هیچ نظارتی بر استاندارد مصرف کود و سم در فرآیند کشت نداشته باشند، این موضوع رخ می‌دهد. به‌گزارش ایسنا، این موضوع در مورد برنج که محصول بومی مازندران است نیز مصداق دارد، چرا که باقیمانده سموم و فلزات سنگین در برنج تولیدی مازندران قابل مشاهده است. بنابراین سال‌ها است کارشناسان فریاد می‌زنند که باید کشاورزان برای میزان استفاده از کود و سم برمبنای مساحت زمین و میزان محصول آموزش ببینند. در فرآیند صادرات با توجه به استانداردهای بالای سلامت غذایی کشورهای اروپایی، گاهی پیش می‌آید که این کشورها با تکیه بر استانداردهای بالا، اقدام به بازگرداندن محصولات صادراتی ایران کنند.

اما مرجوع شدن محصولات صادراتی کشاورزی از کشورهایی نظیر هند، ترکمنستان و ازبکستان به این معناست که ما هنوز نتوانسته‌ایم حتی استاندارد این کشورها را رعایت و مطابق با آن حرکت کنیم.

حضور کمرنگ دانش‌بنیان‌ها در کشاورزی

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران در گفت‌وگو با صمت، حضور و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان را در عرصه کشاورزی کمرنگ دانست و گفت: بخش کشاورزی از چند مشکل عمده رنج می‌برد؛ یکی از این مشکلات نبود فناوری‌های نو در کشاورزی است. در واقع، هم در فناوری‌های موجود معضلاتی دیده می‌شود و هم در بخش‌هایی، اصلا فناوری ورود نکرده است. وی افزود: در کل حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت کشاورزی کمتر از ۴ درصد. این نکته مهمی است و نشان می‌دهد که هنوز فناوری در کشاورزی جایگاه جدی ندارد.

قاسمی بااشاره به اینکه در چه حوزه‌هایی نیاز به تولیدات فناورانه و دانش‌بنیان داریم گفت: به‌طورکلی فرآیند کشاورزی به ۳ دسته کاشت، داشت و برداشت با تمامی ملحقات تقسیم می‌شود. این ۳ مرحله که در هر ۳ ، نیاز به حضور دانش و فناوری احساس می‌شود، احتیاج جدی به نقش‌آفرینی دانش و فناوری وجود دارد.

رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران افزود: باتوجه به اینکه در منطقه‌ای از جغرافیای جهان قرار داریم که با بحران آب و خاک مواجه است، باید از آب و خاک کشورمان نهایت بهره‌وری و استفاده‌های بهینه را داشته باشیم. این اتفاق امکان‌پذیر نخواهد بود، مگر اینکه دانش‌بنیان‌ها با فناوری‌های روز در این بخش‌ها نقش جدی ایفا کنند.

قاسمی گفت: نمونه‌هایی هم از جمله گلخانه‌های هیدروپونیک وجود دارد، اما کافی و به‌لحاظ کمیت رضایت‌بخش نیست، ضمن اینکه نمی‌توان تمام صنعت کشاورزی را براساس ساخت گلخانه‌ها اداره کرد. همان‌گونه که گفته شد، وقتی شرکت‌های دانش‌بنیان تنها فعالیت ۴ درصدی در حوزه کشاورزی دارند، نشان از انگشت‌شمار بودن نقش اکوسیستم دانش‌بنیان در صنعت کشاورزی دارند.

وی در تعریف کشاورزی مدرن گفت: کشاورزی مدرن به‌معنای افزایش بهره‌وری و تولید در واحد سطح است؛ در ازای کاهش مصرف آب و بهره‌وری از خاک و اینکه تولیدات هدفمند برای بازار شکل بگیرد. این فعال عرصه کشاورزی با اشاره به راهکارهای مهم برای توسعه دانش در بطن صنعت کشاورزی به‌منظور رسیدن به کشاورزی مدرن گفت: به‌اعتقاد من، باید صنعت کشاورزی را تبدیل به یکی از قطب‌های اقتصادی کشور کنیم، در این شرایط است که دانش و سرمایه در این صنعت جاری می‌شود.  وی افزود: جالب است که بیش از ۹۰ درصد فعالیت‌های کشاورزی در اختیار بخش خصوصی است. اما ضربه آنجایی به این صنعت وارد می‌آید که در بیشتر موارد، دولت تصمیم‌گیرنده نهایی است و قوانین را در اصل دولت تدوین می‌کند. به‌عبارت روشن‌تر، تمامی سیاست‌گذاری‌ها در این بخش از سوی دولت شکل می‌گیرد و این آسیب جدی وارد می‌کند.

جای خالی تولید محصولات ارگانیک

قاسمی گفت: تولید ارگانیک در کشور ما کمابیش معنا ندارد، چرا که تمام زمین‌های کشاورزی کشور خاک‌های آلوده به کود شیمیایی دارند، مگر اینکه محصولات ارگانیک را تنها از طریق تولیدات گلخانه‌ای تولید کنیم. ژنتیک هم بخشی از دانش است، برای مثال، در تولید «مرغ‌لاین» به عنوان یک نژاد خاص برای تولید مرغ خوراکی می‌توان از فناوری ژنتیک بهره برد.

وی افزود: با توجه به موارد یاد شده به نظر می‌رسد با استفاده از دانش ژنتیک، افزایش راندمان تولید خواهیم داشت. بنابراین نمی‌توان بهره‌وری‌هایی را که در دانش ژنتیک اتفاق می‌افتد، انکار کرد. رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران افزود: درعین حال، دلیل متقنی هم بر رد سلامت محصولات تراریخته وجود ندارد و باید در این عرصه فعالیت کرد. هرچند که این فرآیند مخالفان و موافقان زیادی دارد و تولید در این عرصه چالش‌برانگیز است. با این حال، هنوز هیچ دلیل علمی وجود ندارد که بگوید تراریخته‌ها، محصولات مضری هستند.

کشاورزی در انتظار حمایت‌های دولت

اظهارات رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران درحالی عنوان می‌شود که مصطفی قانعی، رئیس ستاد زیست فناوری معاونت علمی و فناوری در گفت‌وگو با صمت گفت: ذکر اعداد و ارقام درباره حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی اهمیت ندارد؛ آنچه مهم است، حل معضلات در بحث سلامت و امنیت غذایی و افزایش بهره‌وری در حوزه کشاورزی است که در نهایت بتواند مشکلات حوزه کشاورزی را حل کند.

وی افزود: حوزه کشاورزی تا ابتدای سال ۱۴۰۱ ، جزو آن دسته از حوزه‌هایی است که در معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری بوده است ومیزان کمی از شرکت‌های دانش‌بنیان در آن فعالیت داشته‌اند. در کل، میزان فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در کشاورزی نسبت به همه بخش‌ها عقب بوده است. در معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری قانون نانوشته‌ای وجود دارد که براساس آن هر بخشی که دارای حضور دانش‌بنیان‌های کمی باشد، به معنی نبود پیشرفت بالا در آن حوزه است. بنابراین به موازات این این تعبیر بخش مورد نظر موفق به دریافت تسهیلات کمتری نیز خواهد شد.

قانعی افزود: به‌عبارت‌دیگر، رابطه مستقیمی میان دانش‌بنیان‌های هر حوزه و پیشرفت آن حوزه در زمینه نوآوری و فناوری وجود دارد؛ بنابراین تا امسال بخش کشاورزی حوزه موفقی در زمینه فعالیت دانش‌بنیان‌ها نبوده است. یعنی تا ابتدای سال ۱۴۰۱ شاهد پیشرفت خاصی در این حوزه نبودیم؛ باید ببینیم از این به بعد شاهد چه پیشرفت‌هایی در حوزه دانش‌بینان‌های فعال در بخش کشاورزی خواهیم بود.

وی افزود: چندی پیش در ستاد توسعه زیست فناوری فراخوانی در حوزه امنیت غذایی منتشر و در پی آن، برنامه‌ای نیز از سوی معاونت علمی نهاد ریاست جمهوری برای وزارت جهاد کشاورزی تدوین شد. در این فراخوان اعلام شد در صورت حضور و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی، واردات خوراک دام طیور، مواد غذایی و فناوری حدود ۳ میلیارد دلار کاهش خواهد یافت.

این مقام مسئول گفت: همان‌گونه که پیش‌تر هم عنوان شد، عدد شرکت‌های دانش‌بنیان در پیشرفت هر حوزه مهم است، اما مهم‌تر از آن تاثیری است که این شرکت‌ها می‌توانند درکاهش وابستگی کشور برای تامین امنیت غذایی و کاهش ارزبری در این حوزه داشته باشند.

قانعی گفت: برنامه جامعی برای نیل به اهداف توسعه کشاورزی با توان دانش‌بنیان‌ها تدوین شده است و  شرایط فعلی نیازمند عزم جدی از سوی دولت، سازمان برنامه و بودجه برای عملیاتی شدن این برنامه هستیم.

وی گفت: بنابراین اهداف متعددی از سوی معاونت علمی برای بهبود وضعیت کشاورزی کشور با توان دانش‌بنیان‌ها طراحی شده که رسیدن به این اهداف نیازمند اقتصاد مبتنی بر فناوری و نوآوری است. در گام نخست باید رویکرد اقتصادی بر تولیدات فناورانه باشد.

سخن پایانی

درج گزاره‌های مثبت در بیشتر رسانه‌ها از پیشرفت دولت فعلی و پیشین در برخی زمینه‌های مهم، عادتی است که در 3 دهه اخیر می‌توان در هر مسئول بالارتبه‌ای دید. مردم نمی‌توانند بازگشت محصولات ناسالم، کمبود برنج و اقلام ضروری را که اخبار آن در همین رسانه‌ها منتشر می‌شود یا اعداد و ارقامی را که خبر از پیشرفت‌های خیالی داشته و تنها در آمارهای زیر دست مسئولان دیده می‌شود باور کنند. رئیس دولت از افزایش فعالان دانش‌بنیان در این زمینه صحبت می‌کند، در حالی ‌که به گفته کارشناسان فعالیت و حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی در کشور آنقدر کمرنگ است که در شرایط فعلی نمی‌توان حسابی روی آنها باز کرد. گفتنی است، باوجود  برنامه مدون تولید و افزایش بازدهی محصولات کشاورزی از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و ستاد زیست فناوری، این مرکز منتظر دستور دولت برای اجرایی شدن آن است و بعد از یک سال، هنوز شاهد ارائه دستوری برای اجرایی شدن آن نیستیم.

زمینه‌های مناسب برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان در بخش کشاورزی شامل تولید ارقام جدید متناسب با اقلیم کشور که توانایی تحمل شوری و خشکی بالا را داشته باشند،است، همچنین طراحی و ساخت ماشین‌های پیشرفته کشاورزی، تولید افزودنی‌ها، دارو، واکسن و مکمل‌های خوراک دام، طیور و آبزیان از دیگر زمینه‌های مهمی است که نیاز است تا دانش‌بنیان‌ها در این زمینه‌ها فعالیت جدی داشته
 باشند.