در ایران نظام توزیع در چارچوب روش‌های توزیع سنتی توسعه‌یافته به نحوی که تعداد واحدهای صنفی در مقایسه با جمعیت تعداد واحد صنفی، سرانه رقم قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. در اصل نظام توزیع، مجموعه هماهنگی‌هایی است که کالا را از تولیدکننده به سمت مصرف‌کننده هدایت می‌کند؛ بنابراین هر چه این ساختار ساده و بدون واسطه باشد، مزایای آن به سود تولیدکننده و مصرف‌کننده خواهد بود. در این بین، فروشگاه‌های زنجیره‌ای با هدف ایجاد یک ساختار کارآمد و اثربخش برای حذف مراکز واسطه‌ای پا به عرصه اقتصاد گذاشتند تا کالاها را مستقیم از تولیدکننده به مصرف‌کننده برسانند. هدف نهایی نیز علاوه بر ساماندهی نظام توزیع آن بود که با حذف واسطه‌ها از ایجاد هزینه‌های چندگانه که باعث افزایش نرخ کالا می‌شود، جلوگیری شود. صمت در این گزارش به بررسی نظر برخی کارشناسان درباره نقش فروشگاه‌های زنجیره‌ای بر ساماندهی نظام توزیع کالا پرداخته است.

تاریخچه ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای

در اروپا در قرن ۱۸ و ۱۹ نظام توزیع دگرگون شد و برای نخستین‌بار اندیشه مربوط به فروشگاه‌های بزرگ از سوی بازرگان فرانسوی بویسکو در سال ۱۸۵۲ با تاسیس فروشگاه کوچکی به‌نام بن‌مارشه تحقق یافت و این مغازه مادر فروشگاه‌های بزرگ شد ایده تاسیس چنین فروشگاه‌هایی به امریکا سرایت کرد و به سطح بسیار بالاتری ارتقا یافت.  فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران در سال‌های دهه ۵۰ شکل گرفت که نخستین آن، فروشگاه فردوسی بود که با کمک دولت به وجود آمد. در بخش خصوصی نیز می‌توان به فروشگاه جنرال‌مد اشاره کرد. سپس فروشگاه‌های بزرگ ایران و کوروش در تهران ایجاد شد که کاملا مطابق با الگوی فروشگاه‌های کشورهای اروپایی بودند. پس از انقلاب، فعالیت این فروشگاه‌ها متوقف شد. در سال ۱۳۷۱ موضوع ایجاد شبکه فروشگاه‌های زنجیره‌ای برای اصلاح ساختار توزیع کالا در سطح خرده‌فروشی مطرح و قرار شد در مرحله نخست ۲۰۰ فروشگاه زنجیره‌ای برای توزیع کالاهای مصرفی و بادوام ایجاد شود و در مراحل بعد یعنی تا پایان سال ۱۳۷۵ به هزار فروشگاه برسد. در سال‌های دولت سازندگی با هدف ساماندهی نظام توزیع سنتی، فروشگاه‌های رفاه و شهروند ایجاد شدند و این روند ادامه یافت.

جایگاه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در مدیریت بازار

زهرا آقاجانی، عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی: مطالعه تجربیات جهانی در کشورهای گوناگون اعم از توسعه‌یافته و درحال توسعه، حاکی از اثربخشی بیشتر سیاست‌های تنظیم بازار از طریق فروشگاه‌های زنجیره‌ای نسبت به بخش سنتی است. ضمن آنکه در این فروشگاه‌ها به‌دلیل استقرار سیستم متمرکز، امکان نظارت، بازرسی و رسیدگی به تخلفات و سوءاستفاده‌های احتمالی آسان‌تر بوده و هزینه‌های کمتری در برخواهد داشت. از این‌رو، فروشگاه‌های زنجیره‌ای می‌توانند به‌عنوان ابزاری با قابلیت کنترل‌پذیری بالاتر در مدیریت بازار موردتوجه قرار گیرند. به‌عنوان یک نمونه موفق درباره امکان برخورداری از ظرفیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای در مدیریت بازار کالاهای حساس و ضروری می‌توان به تجربه فروشگاه وال‌مارت امریکا در توزیع محصولات غذایی در مناطق کمتر برخوردار اشاره کرد که با همکاری وزارت کشاورزی این کشور، ایجاد بیش از ۳۰۰ فروشگاه جدید با هدف دسترسی آسان‌تر مردم این مناطق به محصولات غذایی با قیمت‌های مناسب تا پایان سال ۲۰۱۶ میسر شد. یا به‌عنوان یک نمونه دیگر می‌توان به تجربه سافال به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های تولید و توزیع محصولات غذایی به‌ویژه لبنیات در یکی از ایالت‌های هندوستان اشاره کرد. این شبکه که دارای افزون بر ۴۰۰ شعبه فروشگاهی است در سال ۲۰۱۶ علاوه بر توزیع محصولات تخصصی خود، برای تنظیم بازار محصولات ضروری کشاورزی همچون سبزی و صیفی‌جات در شرایط بروز قیمت‌های تقویمی، با استفاده از شبکه در اختیار خود و پایش مستمر توزیع مویرگی انجام‌شده از طریق این شبکه کمک‌های گسترده‌ای به دولت کرد. در نهایت با توجه به نقش پررنگ فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‌ویژه فروشگاه‌های تخفیفی در توزیع کالاهای اساسی با نرخ مصوب دولت، تسهیل فرآیندهای کسب‌وکاری در این نوع فروشگاه‌ها باید یکی از اولویت‌های اصلی تصمیم‌سازان و برنامه‌ریزان شبکه توزیع کالا در ایران قرار گیرد. ضمن اینکه همزمان تمهیداتی فراهم‌ آید تا نسبت به ساماندهی واحدهای خرده‌فروشی سنتی به‌منظور بهره‌گیری از ظرفیت این واحدها در مدیریت بازار، اقدامات لازم انجام شود.

اصلاح ساختار توزیع و افزایش رفاه مصرف‌کننده

مجتبی نبی‌زاده، فعال در حوزه فروشگاه‌های زنجیره‌ای: حدود ۶ دهه از فعالیت فروشگاه‌های زنجیره در کشور می‌گذرد، تا پیش از دهه ۸۰ خورشیدی بیشتر فروشگاه‌های بزرگ زنجیره‌ای در ایران با حمایت مالی مستقیم و غیرمستقیم دولت شکل‌گرفته و هیچ‌کدام به‌طور مستقل و براساس مفهوم عملکرد خرده‌فروشی نوین شکل نگرفته بود. بر همین اساس، موفقیت چشمگیری در این مدل فروشگاه‌ها مشاهده نشد اما فعالیت گسترده و رقابتی در این حوزه از اوایل دهه ۸۰ با ورود سرمایه‌گذاری‌های مستقیم بخش خصوصی داخلی و خارجی به‌سرعت در حال گسترش است. به‌طوری‌که با ورود بازیگران جدید در این عرصه، رقابت بسیار گسترده‌ای در سطح کیفی و کمی ارائه خدمات انجام‌شده است.

بهبود ارائه خدمات به مشتریان

با همه اتفاقات مناسب و شایسته کمی و کیفی که در چند سال گذشته در راستای بهبود ارائه خدمات به مشتریان و رضایتمندی مصرف‌کننده با توسعه فروشگاه‌های زنجیره‌ای انجام‌شده، همچنان این انتظار آنطور که باید برآورده نشده است. در حالی که براساس برنامه ششم توسعه باید شرایطی از سوی دولت فراهم می‌شد تا سهم فروش و ارائه خدمات فروشگاه‌های زنجیره‌ای به ۲۰ درصد برسد. هرچند این سهم برنامه‌ریزی شده در برنامه کلان کشور، در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته که بیش از ۷۰ درصد سهم فروش صنعت خرده‌فروشی را بر عهده دارند، بسیار ناچیز است.

دست به گریبان مشکلات سنتی

با همه تلاش‌های انجام‌شده این بخش همچنان دست به گریبان مشکلات سنتی است که مانع پیشرفت سریع خدمات سیستم توزیع نوین و صرفه به مقیاس اقتصادی شده است. فروشگاه‌های زنجیره‌ای، هنوز به‌دلیل خلأهای قانونی تا رسیدن به جایگاهی که منبع اصلی خرده‌فروشی محصولات پر گردش خانوار در سراسر کشور به‌شمار رود، راه زیادی در پیش دارند. با این حال، تجربه ورود فروشگاه‌های زنجیره‌ای جدید به کشور به‌ویژه در یک دهه اخیر نشان می‌دهد در صورت حمایت‌های دولتی و قانونی می‌توان به موفقیت این صنعت بیشتر امیدوار بود. همواره در ادوار گذشته به‌دلیل نبود سیستم توزیع مناسب، متوازن و سراسری، شاهد کمبودهای زیادی در توزیع کالاهای اساسی موردنیاز خانوار در نقاط گوناگون کشور روبه‌رو بوده‌ایم، در حالی‌که به‌گفته مسئولان مربوطه، این کمبودها، نه به‌خاطر نبود کالا در کشور بوده، بلکه به‌دلیل سیستم نامناسب توزیع است و همین سیستم توزیع معیوب باعث افزایش افسار گسیخته قیمت‌ها و تحمیل هزینه‌های مضاعف به خانوارها شده است.

راهکار اصلاح سیستم توزیع

برای جلوگیری از هرگونه مشکل در این زمینه، راهکار، اصلاح سیستم توزیع و توسعه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در سراسر کشور و ایجاد فضای رقابتی سالم است. بر همین اساس، دولت باید با تسهیل فرآیندها و اصلاح قوانین مرتبط با این حوزه در جهت سرعت بخشیدن به رشد سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، اقدامات مقتضی را انجام دهد. از این‌رو، فروشگاه‌های زنجیره‌ای با بهینه‌سازی موجودی کالاها در سطح انبار مرکزی و فروشگاه‌ها، افزایش سرعت گردش موجودی کالاها و کاهش ضایعات، از هدر رفت سرمایه ملی جلوگیری کرده و با ایجاد ساختار متمرکز مدیریتی و رعایت الزامات قانونی با داشتن هویت مستقل حقوقی این شفافیت را دوچندان می‌کنند. هر یک از سازمان‌های نظارتی کشور در هر زمان می‌توانند در راستای کمک به رعایت حقوق مصرف‌کننده بر این صنف نظارت داشته باشند.

سامانه جامع تجارت

در حال‌حاضر با اجرایی شدن سامانه جامع تجارت به‌صورت یکپارچه، نقل‌وانتقال اسناد و دیتا در کمترین زمان ممکن انجام می‌شود. در واقع این سیستم می‌تواند تشریفات و بروکراسی‌های بیهوده و مشکل‌ساز را حذف کند و باعث کاهش مدت زمان و صرفه‌جویی در آن شود. به‌طوری که با فعالیت این سامانه، انجام تمامی مبادلات تجاری به سمت مبادی قانونی هدایت خواهد شد؛ بنابراین در چنین فضای شفاف و قانونمندی، تامین و توزیع کالا به نحو بهینه در سطح کل کشور انجام‌شده و حتی توزیع و فروش کالاهای قاچاق هم امکان‌پذیر نیست، اگرچه ساختار فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‌گونه‌ای است که با ایجاد واحد تضمین کیفیت همه کالاهای فروش رفته را در برابر مشتریان، از نظر اصالت و کیفیت تضمین می‌کنند و بر همین اساس، تمام مراحل سفارش‌گذاری، خرید، توزیع و فروش کالا در فروشگاه‌های زنجیره‌ای قابل نظارت و کنترل است. بازخورد بسیار مناسب عملکرد فروشگاه‌های زنجیره‌ای در جهت بهینه‌سازی ساختار توزیع و افزایش رضایت مشتری، اقبال و محبوبیت آن را در کشورهای توسعه‌یافته افزایش داده و به بلوغ رسانده است. بسیاری از کشورهای در حال توسعه از جمله همسایگان ما، با الگوپذیری از ساختارهای موفق این صنعت، به‌سرعت در حال سرمایه‌گذاری بیشتر و توسعه این بخش هستند.

سهم فروشگاه‌های زنجیره‌ای در نظام توزیع

محمدرضا حسین‌زاده، رئیس بازرگانی داخلی پیشین سازمان صنعت، معدن و تجارت استان لرستان: بیش از ۲۴ هزار واحد فروشگاه زنجیره‌ای در ایران ایجادشده که سهم این تعداد در نظام توزیع کشور، کمتر از ۱۰ درصد است. سهم اندک فروشگاه‌های زنجیره‌ای نشان می‌دهد این مراکز فروش آنچنان که باید نهادینه نشده‌اند که دلیل این امر عدم‌اطلاع‌رسانی کافی و همچنین برآورده نشدن انتظارات مردم از فروشگاه‌های زنجیره‌ای است.

انتظار تخفیف واقعی

در این میان، با توجه به تبلیغاتی که انجام می‌شود، مردم انتظار تخفیف واقعی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای دارند اما متاسفانه برخی از این واحدها همچنان نقش خرده‌فروشی دارند و سود فروش آنها تقریبا همانند خرده‌فروشان است. به همین دلیل، این فروشگاه‌ها نمی‌توانند آن‌طور که باید روی بازار و افزایش خرید مردم از این مراکز تاثیرگذار باشند. همچنین با توجه به اینکه این واحدها بیشتر تولیدات داخلی را عرضه می‌کنند؛ بنابراین توسعه آنها ارتباط مستقیم با رونق و افزایش تولید داخلی و افزایش اشتغال دارد. فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‌واسطه خرید مستقیم از تولیدکننده، دست واسطه‌ها را از بازار کوتاه می‌کنند که این امر در نهایت می‌تواند نقش موثری در کاهش نرخ کالاها داشته باشد.

کاهش قیمت تمام‌شده کالا

برخی فروشگاه‌های زنجیره‌ای، کارخانه‌های تولیدی با برند انحصاری دارند که این امر به‌دلیل کاهش هزینه‌های تولید و نرخ تمام‌شده، منجر به کاهش دلال‌بازی و تعدیل و تثبیت نرخ‌ می‌شود.  بیشتر فروشگاه‌های زنجیره‌ای انبارهای مرکزی دارند که خرید آنها را از واحدهای تولیدکننده انجام می‌دهند و یک انبار دوم به‌صورت منطقه‌ای برای چند استان در یک شهر تعیین می‌شود. رصد انبارها و انبارگردانی فروشگاه‌های استانی توسط انبار مادرتخصصی انجام می‌شود که این انبارهای بزرگ با اطلاع از اتمام یا کم شدن یک یا چند قلم کالا، نسبت به تامین آنها اقدام می‌کنند. براساس قانون، فروشگاه‌های زنجیره‌ای نباید بیش از ۱۰ درصد افزایش نرخ داشته باشند و هرگونه افزایش تغییر در این نرخ باید با تصمیم‌گیری تنظیم بازار استان‌ها باشد. در این میان، برخی فروشگاه‌ها به دلیل اینکه نمی‌توانند افزایش نرخ داشته باشند با کم کردن وزن کالا، افزایش هزینه‌های تولید را جبران می‌کنند که این روند، اجحاف در حق مصرف‌کنندگان است.

تاثیر بر خرده‌فروشان

زنجیره توزیع در سال‌های گذشته به ترتیب واحد تولید، عمده‌فروش، خرده‌فروش و مصرف‌کننده بوده که در این سال‌ها عمده‌فروش به‌تدریج از حلقه توزیع کالا حذف شده است.

با این تغییرات نرخ تمام‌شده برای خرده‌فروشان کمتر شده که در تعدیل نهایی نرخ کالاها تاثیر دارد و مردم همچنان به خرده‌فروشان اعتماد دارند. خرده‌فروشان، شبکه مویرگی نظام توزیع هستند که در انتهایی‌ترین و دورافتاده‌ترین نقاط شهرها و روستاها فعالیت دارند و فقدان فروشگاه‌های زنجیره‌ای در برخی مناطق را جبران می‌کنند. با توجه به نظارت‌های اعمالی بر واحدهای صنفی و خرده‌فروشان، این واحدها همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند و فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای تاثیری بر آنها ندارد.

سخن پایانی

در شرایطی که نوسان نرخ ارز پیامدهایی مانند احتکار از سوی سودجویان را به دنبال دارد، ساماندهی زنجیره توزیع کالا و اقلام اساسی کمک شایانی به تنظیم بازار می‌کند که در این میان به نظر می‌رسد نقش فروشگاه‌های زنجیره‌ای بسیار موثر و قابل‌توجه است.