تحولاتی که وقوع‌‎شان به چند هزار سال زمان نیاز دارد و بشر موجب افزایش سرعت آن در طول قرن اخیر، شده است. در واقع، افزایش انتشار بیش از حد گازهای گلخانه‌ای در جو، چرخه حیات را با اختلال مواجه کرده است. به‌دنبال این اختلال، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به منابع‌طبیعی وارد می‌شود. آسیب‌هایی چون فرسایش و آلودگی خاک، ذوب شدن یخچال‌هایی که ذخایر آب شیرین در سیاره زمین به‌حساب می‌آیند، گرمای بیش از حد هوا، بالا آمدن سطح آب‌های آزاد و ... . به‌گفته کارشناسان، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و ساخت ابزارهای فناورانه به‌منظور سازگاری با شرایط فعلی طبیعت، ۲ رویکرد مهم پیشگیری از آسیب‌های گفته‌شده است.صمت در این گزارش به مناسبت هفته ملی منابع‌طبیعی به اهمیت سازگاری با معضلات محیط‌زیستی با استفاده از ابزارهای فناورانه پرداخته است.

خاک سالم، تضمین‌کننده محیط‌زیست سالم

خاک یکی از اصلی‌ترین حلقه‌های زنجیره غذایی است که فرسایش و آلودگی آن آسیب‌های جبران‌ناپذیری به طبیعت می‌زند و موجب کاهش امنیت غذایی می‌شود. کامبیز بازرگان، رئیس سابق سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در گفت‌وگو با صمت درباره عوامل تهدیدکننده خاک گفت: به‌طورکلی عوامل گوناگونی ذخایر و منابع‌طبیعی را در هر کشوری تهدید می‌کند که نخستین و مهم‌ترین این عوامل تغییر کاربری است. این عامل منجر به خروج خاک‌های حاصلخیز از چرخه تولید و کشت می‌شود که فرسایش خاک، کاهش مواد آلی، افزایش آلاینده‌ها، شوری، کاهش توان حاصلخیزی و کاهش تنوع زیستی در خاک را به‌دنبال دارد.

خاک ذخیر‌گاه کربن

وی بااشاره به تشریح شاخص‌های سلامت خاک گفت: حفظ مواد آلی در خاک مهم‌ترین شاخص در سلامت آن است که سلامت گیاه و محیط‌زیست را هم تضمین می‌کند. هر چقدر گیاه سالم باشد، تنوع زیستی در بافت خاک بیشتر می‌شود و همین امر میزان جذب و ذخیره کربن را افزایش می‌دهد. بنابراین میزان کربن ذخیره‌شده، یکی دیگر از شاخص‌های تضمین سلامت خاک است که نقش مهمی در کارکرد اصلی آن دارد. گفتنی است، تولید غذا هم از دیگر وظایف خاک است که نه‌تنها موجب حفظ امنیت غذایی می‌شود، بلکه توان خاک را هم در جذب کربن بالا می‌برد. به‌همین دلیل است که در بین منابع‌طبیعی، خاک‌ها مهم‌ترین ذخیره‌گاه کربن بعد از اقیانوس‌ها، شناخته می‌شوند.

بازرگان افزود: باتوجه به اهمیت تبعات تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی، توجه سران کشورها در سال‌های اخیر به ذخیره کربن در خاک جلب شد؛ آنها پی بردند که می‌توان کربن تولیدشده توسط صنایع را به‌جای رهاسازی به جو، در خاک ذخیره کنند، چرا که ظرفیت تثبیت کربن در خاک بالاتر از اتمسفر است و می‌تواند یک ذخیره‌گاه مناسب برای کربن جو به‌حساب آید. به‌گفته دانشمندان با به‌کاربردن روش‌های فناورانه می‌توان ظرفیت این ذخیره‌گاه را افزایش داد و به‌میزان ۰۴/۰ درصد کربن جو را به خاک اضافه کرد.

با یک پالاینده آشنا شوید

وی بااشاره به شاخص آلودگی در خاک گفت: خاک همواره به‌عنوان یک عنصر پالاینده در طبیعت شناخته می‌شود، به‌همین‌دلیل یکی دیگر از شاخص‌های سلامت خاک، آلوده نبودن آن است. با ورود مواد آلوده نظیر فاضلاب‌ها و پساب‌ها به خاک، مواد آلاینده غیرمجاز بافت خاک را آلوده می‌کند و میکروارگانیزم‌های مفید (ریزجاندارها) را از بین می‌برد. این در حالی است که انواع رس‌ها و ترکیبات کلوئیدی و میکروارگانیزم‌ها نقش پالایندگی خاک را برعهده دارند و اگر خاکی از چنین مواد آلی و ریزجاندارانی محروم باشد، آسیب‌پذیرتر می‌شود، بنابراین با ورود فاضلاب‌ها و پساب‌ها به خاک‌های فاقد مواد آلی، آلاینده‌ها دیرتر تجزیه می‌شوند و به همان میزان، محیط خاک آلوده‌تر می‌شود، در حالی که خاک‌های حاوی ریزجانداران و مواد آلی چنین ویژگی را ندارند.

به‌گفته وی، عناصر فعال در خاک، خاصیت آلی دارند و موجب رشد بذرها و گیاهان می‌شوند. یکی از راه‌های افزایش مواد آلی، برگشت پوشش گیاهی به خاک است، اما در کشور ما به‌دلیل بارش کم، خاک ظرفیت محدودی در ایجاد و افزایش مواد آلی دارد، چرا که در اراضی وسیعی از کشور، اصلا گیاهی رشد نمی‌کند و خاک از لاشه گیاهان بهره نمی‌برد، بنابراین لزوم توجه به حفظ مواد آلی خاک در ایران اهمیت بسیار بالایی دارد. بازرگان گفت: حال اگر خاک آلوده، شور یا فشرده شود، به همان میزان، دسترسی به خاک سالم در کشور هم کمتر می‌شود. ظرفیت کلی خاک کشور که قابلیت بهره‌برداری در چرخه کشت و تولید را دارد، نزدیک به ۱۸.۵ میلیون هکتار است؛ اما به‌دلیل برخی کارشکنی‌ها و عدم‌مراقبت مناسب از این منبع طبیعی، در حال‌ حاضر نزدیک به ۱۴ تا ۱۵ میلیون هکتار آن در چرخه تولید کشور قرار گرفته است. گفتنی است، از این میزان نزدیک به 1.5میلیون هکتار به‌عنوان خاک درجه یک شناخته می‌شود و باقی اراضی به‌عنوان خاک‌های درجه ۲ تا ۵ شناخته می‌شوند. این کارشناس خاک بااشاره به عدم‌تغییر کاربری در انواع خاک‌ها گفت: در ایران خاک تا درجه ۴ هم، قابل‌کشاورزی است و با کودهای مناسب باید زیرکشت قرار بگیرد، اما باتوجه به اینکه کشور ظرفیت بالایی در افزایش خاک حاصلخیز ندارد، این نوع از خاک‌ها هم نباید تغییر کاربری داده شوند. این در حالی است که در کشور تنها خاک درجه یک تغییر کاربری داده نمی‌شود.

وی درباره فرآیندهایی که موجب شوری بیش از اندازه خاک می‌شود، گفت: به‌دلیل محدودیت بازدهی خاک، همواره با شوری و تجمع املاح مواجهیم؛ به‌همین دلیل لازم است به نحوه آبیاری توجه کنیم که به شور شدن لایه‌های زیرین خاک دامن نزند، چرا که افزایش شوری خاک شرایط را برای زیست موجودات زنده مفید در خاک سخت می‌کند و خاک را از حالت آلی بودن در می‌آورد. بازرگان گفت: منابع غیرزیست‌پذیر، بخش دیگری از آلودگی‌ها را در خاک، موجب می‌شوند و به ساختار و سازندهای زمین‌شناسی کشور ارتباط دارد. به‌عبارت روشن‌تر، براساس مطالعات انجام‌شده، متوجه شدیم که در بخش‌هایی از کشور، خاک توسط معادن و کارخانه‌ها آلوده می‌شود که به آلاینده‌های انسان‌ساز شناخته می‌شوند. البته هنوز شواهد متقنی از میزان آلودگی در دسترس نیست.

وی افزود: سازمان زمین‌شناسی درباره آلاینده‌های با منشأ زمین‌شناسی؛ نقشه‌ای با عنوان نقشه ریسک را طراحی کرده؛ منتها مقیاس آنها هنوز به نقطه مدیریت‌پذیر نرسیده است که کارشناسان دریابند، آلودگی کارخانه‌ها تا چه شعاعی برای کشت خطر دارد، تا برمبنای آن الگوی کشت تغییر کند.

ابزارهای فناورانه، یار وفادار محیط‌زیست

در ادامه حمیدرضا سلیمانی، رئیس مرکز نوآوری و فناوری سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با صمت گفت: دست‌کم در ۳ دهه گذشته، کشور با بحران‌ها و تهدیدات زیست‌محیطی مختلفی روبه‌رو شده که چالش‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری متعددی را به‌وجود آورده است. برای حل چالش‌های نرم‌افزاری می‌توانیم با ایده‌پردازی و کمک گرفتن از دانش و آموزش، ظرفیت‌ها و مسئولیت‌های اجتماعی را در راستای حفظ منابع‌طبیعی ارتقا دهیم، اما برای حل چالش‌های سخت‌افزاری، بی‌شک ابزارهای فناورانه یکی از اصلی‌ترین راهکارهایی است که می‌توان با بکارگیری آن به تعدیل بحران‌ها پرداخت.

وی بااشاره به اینکه فناوری‌ها تعدیل‌کننده مهمی در حل معضلات زیست‌محیطی هستند، افزود: فناوری‌هایی که در راستای حل معضلات زیست‌محیطی به‌کاربرده می‌شوند، نه‌تنها تقابلی با محیط‌زیست ندارند، بلکه همراستا با سلامت محیط هم هستند. در واقع، امروز به‌دلیل مشکلات اقتصادی و اجتماعی، محدودیت‌هایی وجود دارد که می‌توان با کاربرد ابزارهای فناورانه در بخش‌های مختلف مدیریت منابع‌طبیعی تاحدی از محدودیت‌ها کاست. این بخش‌ها شامل مانیتورینگ، ارزیابی، کنترل، مدیریت در توسعه و حتی بهره‌برداری از بخش‌های مختلف محیط‌زیست می‌شود.

سلیمانی بااشاره به مثالی درباره نقش مهم فناوری در کاربری اراضی گفت: واضح است که همواره محدودیت‌هایی برای زندگی راحت وجود داشته و دارد که می‌توان از فناوری برای غلبه بر آنها استفاده کنیم و به‌لحاظ کمی و کیفی فعالیت‌های خود را سامان دهیم. برای مثال، روزگاری، بیشتر ساختمان‌های ساخته‌شده در شهرها یک یا ۲ طبقه بوده‌اند و تقریبا ابزاری نظیر آسانسور در هیچ خانه‌ای وجود نداشته است، اما وقتی بلندمرتبه‌سازی رواج یافت، آسانسور از کالای لوکس تبدیل به یک ابزار مهم شد که الزام نصب آن به‌وجود آمد. در این مثال، فناوری کمک شایانی به بهره‌وری از زمین کرده است.

کاهش تنش‌های اقلیمی با تکنولوژی

به‌گفته وی، هنوز برای مدیریت منابع‌طبیعی، مجبور به استفاده از ابزارهای فناورانه نشده‌ایم، اما به‌آرامی نیاز به آن احساس می‌شود. گفتنی است، استفاده از ابزارهای مختلف نه‌تنها کار انسان را راحت کرده، بلکه منجر به کاهش هزینه‌ها در استفاده از منابع‌طبیعی شده است. در واقع، در بحث استفاده از ابزارهای فناورانه، افزون بر بهره‌برداری درست، کیفیت مناسبی از منابع را هم می‌توانیم در اختیار بگیریم. حال اگر این ابزارها را به‌نحو مطلوبی استفاده نکنیم، به‌طورحتم دچار تنش و مشکلات بیشتری هم خواهیم شد.

رفاه، عامل آسیب به محیط‌زیست

این کارشناس درباره اهمیت رفع نیازهای عموم مردم در بهره‌برداری از منابع‌طبیعی گفت: در سطح افکار عمومی دغدغه‌هایی نظیر شروع بحران‌های ناشی از تنش‌های اقلیمی وجود دارد که در چند سال گذشته فراگیرتر هم شده است. حال از یک سو برای مدیریت عرصه‌های مرتبط به منابع‌طبیعی یک سرزمین، ملزم به رعایت الزاماتی به‌منظور بهره‌وری درست از منابع و تخصیص آن به نیازها هستیم، اما از سوی دیگر، در راستای رفاه بیشتر، روزبه‌روز فشار بر منابع افزایش یافته است. به‌همین دلیل در کشورهای توسعه‌یافته به هدف کاهش این فشار و با حفظ تامین معیشت، بهره‌برداری مستقیم از منابع به کمک فناوری کنار گذاشته شده است.

وی افزود: در حقیقت، در شرایطی که تمامی نیازها از منابع‌طبیعی بدون کمک فناوری رفع شوند؛ این فشار از حالت عادی خارج می‌شود و تخریب انجام می‌گیرد. تشدید و تغییر کاربری‌ها در دهه‌های اخیر یکی از حوزه‌هایی است که باید برای آسیب کمتر از فناوری بهره گرفت.

اگر تغییر نکنیم، تخریب می‌شویم

وی ادامه داد: توسعه غیرقابل‌کنترل شهرها؛ همه و همه منجر به فشار به منابع شده، به‌گونه‌ای که نیاز به مصرف را هم افزایش داده است. در منابع‌طبیعی محدودیت مالی و انسانی داریم و اگر بخواهیم با ابزار و استراتژی که ۳۰ یا ۴۰ سال پیش داشتیم و با همان نیروی انسانی و منابع مالی از آن بهره‌برداری کنیم، سناریو تخریب محیط‌زیست تکرار می‌شود و روزبه‌روز شاهد آثار زیانبار این فشار خواهیم بود. بنابراین، فناوری کمک بیشتری در تعدیل معضلاتی از جمله مهاجرت‌های انسانی و کمبود غذا ارائه می‌دهد.

مانیتورینگ زمین

وی در ادامه بااشاره به مثالی دیگر از کاربرد فناوری در تعدیل شرایط موجود گفت: باتوجه به اینکه مصرف بیش از اندازه باعث استفاده چندبرابری از خاک در کشورمان شده، جزو رتبه‌های اول در فرسایش خاک هستیم. حال با در نظر گرفتن این شرایط، کاربرد مانیتورینگ و تحلیل همه‌جانبه منابع با ابزارهای فناورانه می‌تواند دید روشن‌تری از نحوه استفاده از زمین ارائه بدهد. به‌طورمعمول سیستم‌های مانیتورینگ به رصد آسیب‌ها می‌پردازند و می‌توان با استفاده از آنها به روش‌های گوناگونی دست یافت که در بهره‌برداری از منابع آسیب کمتری به‌دنبال داشته باشند.

سخن پایانی

از آنجایی که بسیاری از اراضی کشور به‌دلیل چالش‌های تغییر اقلیم و فعالیت‌های انسانی تخریب شده‌اند، شرایط محیط‌زیستی کشور بیش از هر زمان دیگری شکننده شده است. اگر خواهان به‌ثمر رسیدن یک فرآیند درخور هستیم، باید راهکارهای سازگارانه را در پیش بگیریم. برای مثال، برای احیای اراضی بیابانی باید به‌دنبال گیاهی برویم که مقاوم به کم‌آبی و خشکی باشد که فناوری در این‌باره کارساز خواهد بود، یعنی از گیاهی استفاده کنیم که با استفاده از کشت بافت تولید شود و با شرایط موجود سازگاری بهتری داشته باشد.