در سال ۱۴۰۰ بیش از ۸ میلیون و ۵۲۸ هزار تن از محصولات غذایی و کشاورزی از کشورمان صادر شده و بیش از ۳۰ میلیون و ۴۱۹ هزار تن کالاهای اساسی کشاورزی نیز وارد شده که با این حساب مجموع تجارت خارجی محصولات کشاورزی‌ ما در سال گذشته به ۳۹ میلیون تن رسیده است. براساس آمار گمرک سال گذشته ۸۹ درصد وزن محصولات کشاورزی صادرشده به ۱۵ کشور همسایه بوده که کشور عراق به‌تنهایی خریدار ۳۷ درصد این محصولات از ایران بوده است. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت صادرات به عراق و چالش‌های آن پرداخته است.

از صادرات به عراق چه خبر؟

چندی پیش ناظر گمرکات خوزستان از صادرات بیش از ۴۸ میلیون دلاری کالای غیرنفتی به عراق در فروردین ۱۴۰۲ خبر داد. همچنین باتوجه به گزارش تحلیلی گمرک ایران، مجموع مبادلات تجاری ایران (مجموع صادرات غیرنفتی و واردات) با عراق طی سال ۱۴۰۱ بالغ بر ۲۷۴۳۷ هزارتن و به ارزش ۱۰۵۰۱ میلیون دلار بوده است. همچنین تراز تجاری با این کشور در سال ۱۴۰۱، به میزان ۹۹۷۴ میلیون دلار، مثبت بوده است.۱۰ رقلم کالای نخست صادراتی به لحاظ ارزشی طی سال ۱۴۰۱ به کشور عراق شامل گاز طبیعی مایع، میله‌های آهنی یا فولادی، گوجه فرنگی، اجزا و قطعات توربین‌های بخار، سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها جز بنزین، لوازم آشپزخانه، شمش آهن و فولاد و کاکپاند پلی‌اتیلن است. گفتنی است ۱۰ قلم کالای صادراتی در مجموع ۵۵ درصد وزن و ۴۹ درصد ارزش کل صادرات به عراق را از آن خود ساخته‌اند. همچنین لازم به ذکر است که گاز طبیعی مایع‌شده، نخستین کالای صادراتی به عراق بوده که به‌تنهایی بیش از یک‌سوم (۳۷ درصد) از ارزش کل صادرات به عراق را به خود اختصاص داده است.

چندی پیش فرزاد پیلتن، مدیرکل غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران درباره وضعیت تجارت ایران و عراق گفت: براساس آمارهای منتشرشده توسط گمرک، صادرات ایران به عراق در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار رسید که یک رکورد جدید و بی‌سابقه محسوب می‌شود. صادرات جمهوری اسلامی ایران نسبت به سال ۱۴۰۰ حدود ۱۵ درصد رشد را نشان می‌دهد و به ۱۰ میلیارد دلار رسیده که حدود ۸ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار از این میزان مربوط به ۱۰۰ قلم کالاهای عمده صادراتی از ایران به این کشور است. مدیرکل غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران ادامه داد: در سال ۱۴۰۱ محصولاتی مانند گاز طبیعی، شمش‌های فولادی، محصولات لبنی و پلاستیکی، کود اوره، پرتقال، تخم‌مرغ، آهن اسفنجی، لوله و پروفیل، انواع ترانسفورماتور و صنایع معدنی فلزی نسبت به ۱۴۰۰ با افزایش صادرات روبه‌رو بوده است.

گفتنی است یکی از مهم‌ترین اتفاقات رخ داده در حوزه صادرات کشور، افزایش قابل‌توجه صادرات به عراق به‌عنوان اصلی‌ترین مقصد صادراتی ایران در میان کشورهای همسایه و دومین مقصد صادراتی کشور پس از چین است، این در حالی است که چندی پیش شورای وزارتی اقتصاد عراق طی تصمیمی واردات ۹ محصول کشاورزی را در راستای تامین داخلی ممنوع کرد. صمت در این گزارش تاثیر این تصمیمات ناگهانی بر بازارهای صادراتی را بررسی کرده و اینکه اصلا برای این بازارها، بازار جایگزینی وجود دارد؟اصلا صادرات محصولات کشاورزی تا چه حد به این اقتصاد بیمار کمک می‌کند؟

ممنوعیت‌های موقتی تاثیر چندانی ندارد

حمید حسینی، عضو هیات مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق درباره ممنوعیت واردات ۹ محصول کشاورزی به عراق به صمت گفت: ما در عراق با دو دولت سروکار داریم؛ دولت اقلیم و مرکزی. اعلام ممنوعیت‌ها معمولا با دولت مرکزی است و اقلیم معمولا تعرفه‌های واردات را در فصل‌های برداشت محصول کشاورزی افزایش می‌دهد که در این صورت، صادرات اقتصادی نیست. در واقع با پایان زمان برداشت محصول داخلی در همه کشورها واردات به کشورها ممنوع و بعد از گذشت مدتی دوباره آزاد می‌شود. کشاورزان دیگر با این موضوع کنار آمده‌اند و هر سال این اتفاق در کشور ما نیز رخ می‌دهد.

وی درباره آثار بد تصمیماتی اینچنینی بر عملکرد کشاورزان اظهار کرد: کشاورزان با بازارهای خارجی در ارتباط نیستند و تنها محصول خود را به ترمینال‌های مرزی ارسال می‌کنند و طرف عراقی در آنجا خرید می‌کند. این ممنوعیت‌های موقتی تاثیر چندانی ندارد؛ فقط عرضه داخل افزایش می‌یابد. میزان صادرات محصولات کشاورزی ما به عراق به حدی نیست که بگوییم ممنوعیت‌هایی که وضع می‌شود تاثیر زیادی بر عملکرد کشاورزان می‌گذارد.

مشکل استاندارد محصولات کشاورزی نداریم

عضو هیات مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق ضمن تاکید بر اینکه هیچ مشکلی برای استاندارد محصولات کشاورزی ایران وجود ندارد، افزود: برخی از کالاها شامل استاندارد نمی‌شود و عراق برای ارزیابی و تایید استاندارد برخی محصولات که شامل استاندارد می‌شوند، شرکتی را در ایران تاسیس کرده است. برای صادرات این کالاها تولیدکننده باید از قبل به این شرکت رجوع کند و اقدامات لازم را انجام دهد. در واقع اگر زمانی محصولات کشاورزی ما با توجیه استاندارد نبودن برگشت بخورد، بهانه‌ای بیش نیست و معمولا مشکل بعد از مذاکره برطرف می‌شود. موضوع در کل کیفیت نیست، بلکه اندازه و کیفیت بسته‌بندی است.

وی با اشاره به تلاش‌های لازم برای توسعه صادرات به عراق اظهار کرد: ایران در حال یافتن راهکاری است تا صادرکنندگان مجبور نشوند دلار فیزیکی را حمل و ریال دریافت کنند. اگر بانک مرکزی مانند افغانستان تمهیدی را فراهم کند که صادرکنندگان بتوانند با مراجعه به شعب بانک‌های ایرانی یا صرافی موردنظر بانک مرکزی در عراق، ارز را در عراق واگذار و ریال را در ایران دریافت کنند تا تعهد ارزی انجام شود، قطعا به صادرکنندگان کمک خواهد شد.

 دست بانک مرکزی برای بازارسازی از محل صادرات روزانه حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیون دلاری بخش خصوصی به عراق باز است. حتی می‌تواند اقلیم کردستان را نیز مدیریت کند. در یک ماه گذشته حدود ۶۰ هزار کامیون بار به بازار عراق فرستادیم و روزانه حدود ۳۵ تا ۴۰ هزار تن کالا به بازار عراق ارسال می‌کنیم.

عراق، بزرگ‌ترین شریک منطقه‌ای

حسینی با بیان اینکه عراق دومین مقصد صادراتی و بزرگ‌ترین شریک منطقه‌ای ما محسوب می‌شود، گفت: خوبی بازار عراق برای ما این است که بیشتر محصولات صادرشده به آن محصولات صنعتی هستند و کالای خامی به عراق صادر نمی‌کنیم. در سال گذشته بیش از ۱۰ میلیارد دلار به عراق صادرات داشته‌ایم. عراق سالانه حدود ۶ میلیارد دلار از ایران گاز می‌خرد. مبادلات رسمی گمرکی بین ایران و عراق ۱۰ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار بوده که با در نظر گرفتن کالاهای قاچاق و مسافری ۱۲ میلیارد دلار صادرات داریم که حدود ۶ میلیارد دلار آن گاز خواهد بود و ۶ میلیارد دلار دیگر کالاهای غیرنفتی که توسط بخش خصوصی صادر می‌شود.

پیش‌بینی از آینده

عضو هیات مدیره اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق در پیش‌بینی خود از آینده بازار عراق اعلام کرد: پیش‌بینی می‌شود در ماه جاری صادرات به عراق افزایش پیدا کند. وزیر برق عراق اعلام کرد واردات گاز ایران به عراق ۴ برابر شده؛ به‌ این صورت که در اواخر زمستان ایران روزانه ۱۰ میلیون مترمکعب گاز به عراق می‌داد که حالا این میزان به ۴۰ میلیون مترمکعب رسیده است. عراق در فصلی که ما مصرف گاز کمتری داریم، به‌شدت نیازمند گاز برای نیروگاه‌های خود است. میزان صادرات گاز در آینده به ۵۰ میلیون مترمکعب نیز می‌رسد و ما امیدواریم در سفری که قرار است رئیس‌جمهوری به عراق داشته باشد، بتوانیم در راستای گسترش روابط و همکاری‌ها بین ایران و عراق اقدام کنیم.

فروش میدانی‌بار آسیب زننده است

محمدرضا مودودی، سرپرست پیشین سازمان توسعه تجارت در گفت‌وگو با صمت با اشاره به ممنوعیت واردات ۹ محصول کشاورزی به عراق گفت: در صادرات محصولات کشاورزی به عراق بیش از اینکه صادرات حرفه‌ای مطرح باشد، فروش «میدان‌باری» مطرح است. صادرات موضوعی متفاوت از فروش کالا و کاملا تخصصی است. برای عرضه کالای خود در یک بازار خارجی از ابتدا باید دانشی حرفه‌ای چه در زمینه تولید و چه معرفی کالا در بازارهای بین‌المللی داشته باشید. در بازارهایی مانند عراق و افغانستان به‌دلیل سنتی بودن بازارها، ضرورت دستیابی به الزامات بین‌الملل را به‌عنوان پیش‌نیاز احساس نکردیم. وی ضمن تاکید بر اینکه ممنوعیت در بسیاری از موارد برای کنترل بازار است، افزود: متاسفانه بخش عمده‌ای از محصولات کشاورزی ما با این ناهماهنگی‌ها روبه‌رو می‌شوند. با این اتفاق، تولیدکننده مجبور است کالای خود را زیر نرخ عرضه کند و در نتیجه بازار کشور مقصد دچار تلاطم می‌شود. این موضوع باعث می‌شود مسئولان کشور مقصد ورود و برای آرامش بازار ممنوعیت‌هایی را لحاظ کنند. برای مثال در کشور ما در فصل برداشت برنج ایرانی، ممنوعیت واردات برنج ایجاد می‌شود.

طبقه کشاورز حساس است

مودودی با اشاره به حساسیت زیاد بخش کشاورزی برای دولت‌ها گفت: تمام کشورها در بخش کشاورزی سختگیرانه عمل می‌کنند، چراکه این حوزه حوزه‌ای استراتژیک است و می‌خواهند حمایتی جدی از این بخش داشته باشند. از سوی دیگر طبقه کشاورز حساس است و شغلش وابستگی زیادی به وضعیت خاک، آب و... دارد. هرچند کل استراتژی که در بخش کشاورزی به کار گرفته می‌شود، ایرادات زیادی دارد، اما در مجموع به‌دلیل ارزش دلار در کشور ما ارزش کالاهای صادراتی برای کشورهای هدف می‌تواند جذاب‌تر باشد.

چرا صادرات برق را محدود نمی‌کنیم؟

سرپرست پیشین سازمان توسعه تجارت با اشاره به سهم زیاد گاز و برق در سبد محصولات صادراتی به عراق، در تشریح دلایل محدود نکردن صادرات برق به عراق باوجود کمبود در داخل اظهار کرد: این موضوع ناشی از جغرافیای تولید است. شاید هزینه ارسال برق از منطقه‌ای به منطقه‌ دیگر در داخل کشور سنگین‌تر از هزینه صادرات به کشور دیگر باشد. از سوی دیگر برای تامین برق یک کشور تعهداتی بسیار محکم‌ وجود دارد که نمی‌توان مانند صادرات سایر محصولات برای مدتی آن را متوقف کرد.

سخن پایانی

صادرات نقش مهمی در بهبود اوضاع اقتصادی ما دارد، اما در این زمینه نیازمند زیرساخت‌هایی هستیم تا در میان رقبا حرفی برای گفتن داشته باشیم. هرچند اوضاع فعلی صادرات محصولات کشاورزی کمک خاصی به بهبود فضا نمی‌کند، اما به‌عقیده برخی از افراد همین که صادرات باشد کافی است و توجه به پیامدهای آن اهمیت خاصی ندارد.  به‌عقیده کارشناسان، تک‌بازاری بودن در صادرات ما را از صادرات حرفه‌ای دور می‌کند. هدف صمت از پرداختن به این گزارش بررسی وضعیت صادرات به عراق بود، اما نکته قابل تامل اینکه سهم بیشتر سبد محصولات صادراتی به عراق را برق و گاز تشکیل می‌دهد؛ درست همان محصولاتی که در کشور ما کمبود زیادی دارد و گاهی برای تامین مصرف داخل نیز با اعمال محدودیت‌هایی چرخ‌های تولید خاموش می‌شوند.  همچنین علاوه بر بازاریابی مناسب و نیاز به ورود به بازارهای دورتر، حمل و نقل هوشمند، دیپلماسی فعال اقتصادی برای حمل یکسره کالا به جای ترانشیپمنت در مرزها، مدیریت یکپارچه مرزی و کنترل‌های هوشمند و صدور به هنگام مجوزها می‌تواند در سرعت صادرات و واردات کالاهای کشاورزی موثر باشد. مضاف بر اینکه بهره‌گیری و تشویق به بسته‌بندی مناسب، مطالعه بازار، اطلاع‌رسانی از نظام تعرفه ای بازارهای هدف، فرآوری محصولات و ممانعت از خام فروشی برای ارزش افزوده بیشتر  نیز می تواند با ارز آوری بیشتر، مانع ضایعات کالا و هدر رفت محصولات کشاورزی در بازارهای صادراتی شود.