آمارها نشان می‌دهد میزان بهره‌وری در ایران حدود ۳۰ درصد است؛ یعنی سازمان‌های ایرانی می‌توانند با یک‌سوم منابعی که به کارهای گوناگون تخصیص داده‌اند، همان کارها را انجام دهند. این آمار درباره کشورهای پیشرفته‌ای مانند ژاپن ۶۰ تا ۷۰ درصد برآورد می‌شود. بهره‌وری در سازمان سودآوری، رشد و پیشرفت آن را مشخص می‌کند، اما زمانی که تمام سازمان‌ها برای افزایش بهره‌وری و مدیریت آن تلاش کنند، نتیجه پیشرفت کشور و قرار گرفتن در رده‌های بالای جهانی است. این موضوع حتی روی کیفیت زندگی شخصی و اجتماعی مردم هر جامعه هم تاثیر دارد، به همین دلیل است که امروز مدیران باید دقیقا بدانند بهره‌وری چیست و چگونه باید آن را در سازمان خود افزایش دهند. جمعی از تولیدکنندگان و کارآفرینان هفته گذشته در دیدار با رهبر معظم انقلاب به بیان مشکلات تولید پرداختند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این دیدار «افزایش سرمایه‌گذاری برای تولید» و «ارتقای بهره‌وری» را دو رکن مهم و الزام اساسی رشد اقتصادی خواندند و گفتند: در برخی بخش‌ها از جمله مصرف منابع طبیعی، بهره‌وری واقعا پایین است. صمت در این گزارش در گفت‌وگو با کارشناسان به بررسی وضعیت بهره‌وری در صنعت کشور پرداخته است.

نبود بهره‌وری، نقطه‌ضعف بزرگ بخش تولید در ایران

احمد پورفلاح، کارشناس و فعال حوزه صنعت درباره وضعیت بهره‌وری در کشور به صمت گفت: نبود بهره‌وری، نقطه‌ضعف بزرگی در فضای کسب‌وکار و تولید ایران است. بهره‌وری تمام عوامل مربوط به تولید را در بر می‌گیرد و برای یک‌به‌یک آنها باید تعریف و شاخص‌هایی در نظر گرفته شود تا در نهایت با اجرایی شدن، بهره‌وری در کل اقتصاد ساری و جاری شود. یکی از موضوعات مهم در این بخش، بهره‌وری نیروی کار بنگاه‌های تولیدی و اقتصادی در کشور است. باتوجه به وجود تورم لجام‌گسیخته در سال‌های اخیر، من می‌پذیرم که حقوق‌بگیران ما در بنگاه‌های اقتصادی، دریافت ناکافی داشته‌اند، اما این به خواست صاحبان کسب‌وکارها نیست و می‌توان گفت به‌دلیل نتوانستن است، چون در شرایط کنونی تولیدکنندگان از نظر نقدینگی در فشار و مضیقه بسیار زیادی هستند.  وی ادامه داد: به‌هر حال، حقوق‌بگیران در مقابل پولی که می‌گیرند، متعهد هستند تمام‌وقت، بدون اتلاف زمان و بدون داشتن ضایعات در خدمت بنگاه اقتصادی مربوطه باشند، اما متاسفانه در کشور ما این‌گونه نیست و بسیاری از نیروهای کار بنگاه‌های اقتصادی مانند یک نیروی کار آلمانی یا ژاپنی با تمام وجود در اختیار محصول یا ارزش‌افزوده‌ای که ایجاد می‌کنند، نیستند. به‌عنوان کسی که مدیر صنعت بوده‌ام و ۵۰ سال سابقه کار در این بخش دارم اعلام می‌کنم در این زمینه کمتر کار شده است. در ضرب‌المثل‌های رایج از گذشته هم به‌شکلی کار کردن زیاد نفی شده و امروز هم دولت، رسانه‌ها و رادیو وتلویزیون، کمتر روی مقوله بهره‌وری کار کرده‌اند. واقعیت این است که نیروهای کار، اگر جایی قبول مسئولیت کردند، ولو اگر از نظر دریافتی هم ناراضی هستند، باید تا زمانی که پشت دستگاه یا میزی هستند، تمام وقت‌شان را برای آن بنگاه اقتصادی بگذارند تا کار مجموعه پیش برود. اینکه مشکلاتی در بهره‌وری نیروی انسانی داریم، یک ضعف فرهنگی است که بررسی آن نیازمند یک پروژه مطالعاتی کارشناسی‌شده است تا نیروهای کار ما را هدایت کند که مسئولانه برخورد کنند و بهره‌وری در این بخش به حد قابل‌قبولی برسد.  پورفلاح افزود: در حالت خوشبینانه، بهره‌وری منابع انسانی در کشور بین ۳۰ تا ۴۰ درصد است. البته هستند مجموعه‌هایی که بهره‌وری منابع انسانی آنها بالاست که البته تعداد این واحدها بسیار کم است. اتلاف منابع در هر بخشی از تولید سبب می‌شود قیمت‌تمام شده محصول بالا برود و در نهایت مصرف‌کننده باید محصول یا خدمتی را با هزینه‌های به‌مراتب بالاتر خریداری کند. اینکه در روزنامه صمت به موضوع بهره‌وری به‌طور خاص پرداخته شده، اتفاق خوبی است و امید می‌رود منجر به نهضتی شود برای نهادینه شدن فرهنگ ارتقای بهره‌وری در سطوح گوناگون.  این کارشناس حوزه صنعت در پایان اظهار کرد: بخش زیادی از مسئله تحقق بهره‌وری در منابع انسانی، فرهنگی است. در ادارات و بنگاه‌های ما بهره‌وری نداشتن نیروهای انسانی به‌وضوح قابل‌مشاهده است و رفع این مشکل همراهی و هم‌جهتی دوشادوش دولت و بخش خصوصی را می‌طلبد تا در جهت وظیفه ملی بهره‌وربودن در تمام زمینه‌ها، پروژه‌هایی را تعریف کنند و شاهد ارتقای بهره‌وری در فضای تولید و کسب‌وکار کشور باشیم.

بهره‌وری، اولویتی مهجور

آرمان خالقی، کارشناس و فعال حوزه صنعت درباره وضعیت بهره‌وری در بخش صنعت کشور به صمت گفت: تاکنون به موضوع بهره‌وری به‌طور جدی پرداخته نشده و آنچه بوده در حد شعار است؛ نه دولت به بهره‌وری به‌عنوان یک موضوع مهم و با اولویت بالا توجه کرده و نه بخش خصوصی فرصت و همتی در این زمینه داشته است. بهره‌وری یک موضوع مهجور است و باتوجه به شرایطی که در کشور داریم، امکان ارتقای بهره‌وری وجود ندارد.

خالقی در این زمینه که بهره‌وری چقدر بر تولید تاثیرگذار است، اظهار کرد: وضعیت ما باتوجه به میزان ضایعات و اتلاف‌هایی که در حوزه تولید داریم، نشان‌دهنده این است که در حوزه بهره‌وری بسیار عقب و به این موضوع بی‌توجه هستیم. به‌عنوان مثال در استفاده از مواد اولیه، اتلاف منابع زیادی داریم. تجهیزات و ماشین‌آلات ما در بخش صنعت و معدن فرسودگی شدیدی دارند. ماشین‌آلات ما قدیمی و دارای عمر بالاست؛ یعنی درصد فرسودگی آنها زیاد است و بخشی هم که در حال فعالیت هستند، مجهز به فناوری روز نیستند و در رقابت با رقبا نه‌تنها بهره‌وری لازم را در این بخش نداریم، بلکه فاصله قابل‌توجهی با آنها داریم. در بخش انرژی، برق، گاز، آب و... به‌‌طور بدیهی اتلاف داریم و به‌عبارتی نتوانسته‌ایم در این بخش بهره‌وری را ارتقا دهیم. در این بخش‌ها هم در خطوط انتقال مشکل داریم و هم در نوع تجهیزات مصرفی. ما نتوانسته‌ایم فناوری و تجهیزات را بروزرسانی کنیم تا مصرف انرژی ضمن بهینه شدن، کاهش یابد. بخش دیگر مربوط به بهره‌وری منابع انسانی است. در این بخش بهره‌وری یعنی نسبت کاری که نیروی انسانی انجام می‌دهد باتوجه به زمان‌سنجی‌ها و کارسنجی‌های انجام‌شده، بسیار پایین‌تر از کشورهای دیگر است و در این شاخص در پایین جدول هستیم. نتوانسته‌ایم منابع انسانی را که در اختیار داریم آموزش دهیم و برای ارتقای بهره‌وری و کار درست فرهنگ‌سازی کنیم. این معضل هم در بخش دولتی و هم خصوصی مشاهده می‌شود که البته در بخش دولتی بیشتر و در بخش خصوصی قدری کمتر از بخش دولتی است. در واقع کسانی که مشغول انجام کاری هستند، زمان به انجام آن کار اختصاص می‌دهند، اما آن کار به‌درستی انجام نمی‌شود. ما اتلاف زیادی در حوزه منابع انسانی داریم. وی با اشاره به اینکه عوامل گوناگونی در رشد تولید موثر هستند، اظهار کرد: مجموعه عوامل موثر در حوزه تولید مواد اولیه، ماشین‌آلات و تجهیزات، انرژی و منابع انسانی هستند که به‌طور مستقیم بهره‌وری در تمام آنها مطرح است و در تمام این بخش‌ها هم در کشور مشکلات جدی داریم. ضمن اینکه برنامه جدی هم برای رفع این مشکلات نداریم. در برنامه‌های توسعه‌ای بلندمدت بعضا اسمی از بهره‌وری می‌آید و گاهی هم عدد و رقم‌هایی برای آن تعریف می‌شود، اما خیلی قابل تحقق نیستند و ضمانت اجرایی هم ندارند.

بهره‌وری در اولویت دولت نیست

این کارشناس و فعال حوزه صنعت اظهار کرد: در کشور نهادی مانند سازمان ملی بهره‌وری ایجاد شده، اما در نهایت نه بودجه‌ای به آن داده می‌شود و نه بهایی. این سازمان فراموش شده و محلی از اعراب ندارد. گاه در لوایح بودجه‌ای که تدوین می‌شود، تکالیفی می‌آید و تبدیل به قانون می‌شود، اما ضمانت اجرایی ندارد و بودجه به آنها اختصاص پیدا نمی‌کند. در کل بهره‌وری در اولویت‌های عملیاتی دولت نیست. به‌عنوان نمونه، اگر در بودجه تاکید شده باید زیرساخت‌هایی ایجاد شود، تا پایان یک سال ایجاد نمی‌شود و سال بعد باز در بودجه می‌آید و باز هم نه بودجه‌ای به آن داده می‌شود، نه کسی پیگیری و نظارت می‌کند. در نهایت هم در این فرآیند شاهد اتفاق مثبتی نخواهیم بود.  خالقی افزود: اگر دولت در بحث بهره‌وری اراده خود را نشان دهد و اینکه این مولفه بااهمیت و در اولویت است، یعنی دولت به‌دنبال کاهش اتلاف منابع گوناگون است و در ادامه این فرهنگ تسری پیدا می‌کند و برای تمام بخش‌ها مهم می‌شود، اما چون نتوانسته‌ایم مشکلات بخش‌های گوناگون مرتبط با بهره‌وری را برطرف کنیم، همچنان اتلاف منابع داریم. در واقع ارتقای بهره‌وری هم اراده دولت را می‌خواهد، هم همت و خواست بخش خصوصی را.  وی گفت: مصرف انرژی، برق، آب، گاز و... در کشور ما نسبت به سایر کشورهای جهان بسیار بالاست. از دور که نگاه کنیم این وضعیت مانند زندگی یک آدم شلخته است که هیچ مدیریت و اراده‌ای برای سبک زندگی خودش ندارد و اصلا اهمیتی نمی‌دهد که چگونه می‌گذراند. این سبک را در کل کشور و در تمام بخش‌ها دنبال می‌کنیم. در حال ‌حاضر بخش زیادی از منابع آبی را از دست داده‌ایم که نشان می‌دهد به بهره‌وری در بخش‌های گوناگون بی‌توجه هستیم و به‌دلیل کمبود انرژی کارخانجات زیادی تعطیل شده یا در شرف تعطیلی هستند، اما اهمیتی قائل نیستیم و به مصرف بی‌قاعده و بسیار بالای انرژی ادامه می‌دهیم.  این کارشناس حوزه صنعت در ادامه اظهار کرد: یکی از دلایلی که این مشکلات را حس نمی‌کنیم و به آنها بی‌توجه هستیم، ‌ارتباط نداشتن با خارج از کشور است. ما در یک فضای بسته گلخانه‌ای نشسته‌ایم و از فضای بیرون اطلاعی نداریم. در فضای بیرون باید با رقابت خودمان را حفظ کنیم. ما خودمان را محدود کرده‌ایم، با دیگران روابطی نداریم و رقابتی حس نمی‌کنیم و باتوجه به مشکلاتی که داریم قاعدتا برای ما اهمیت ندارد که به‌عنوان نمونه در مصرف آب دقت کنیم و به بحث بهره‌وری آن توجه داشته باشیم. چون آب برای ما ارزان تمام می‌شود و بابت آن یارانه دریافت می‌کنیم، به‌دنبال بهره‌وری در مصرف آب نیستیم.  خالقی ادامه داد: اگر اراده جدی وجود داشته باشد، قطعا ظرفیت بهره‌وری ارتقا پیدا می‌کند. اول باید اراده وجود داشته باشد، بعد برای آن برنامه تعریف و بعد فرهنگ‌سازی ‌شود که به معنای همراهی مردم است. ارتقای بهره‌وری بدون همراهی مردم تحقق نخواهد یافت. قیمت یک لیتر آب ۴ هزار تومان و یک لیتر بنزین ۳ هزار تومان است. اگر هزینه تولید، حمل‌ونقل و همه اینها را کنار هم بگذاریم از آب معدنی ارزان‌تر است که پذیرفتنی نیست. ما باید منافع بهره‌وری را نهادینه و درباره آن به دقت و درستی اطلاع‌رسانی کنیم. یعنی به‌عنوان مثال، من بدانم اگر لامپ کم‌مصرف استفاده کنم، درست است که آن را گران‌تر خریداری می‌کنم، اما پول برق کمتری می‌دهم و عمر آن هم بیشتر است که جبران خواهد شد. اگر من به‌عنوان تولیدکننده تمام اصول بهره‌وری را رعایت کنم، سود بیشتری نصیب من خواهد شد. اگر این مسیر را برویم برای بخش خصوصی، به‌عنوان تولیدکننده هم بهره‌وری معنا پیدا خواهد کرد.

این کارشناس حوزه صنعت در پایان گفت: برای تمام شاخص‌های تولید از مواد اولیه گرفته تا نیروی انسانی برای تحقق بهره‌وری باید برنامه‌هایی تعریف شود و در نهایت منافع مالی حاصل از بهره‌وری را باید تولیدکننده ببیند و برمبنای آن اقدام کند. وقتی تولیدکننده در رقابت با تولیدکنندگان خارجی است، هزینه ذره‌ذره منابعی که برای تولید در اختیار دارد از مواد اولیه و زمان گرفته تا کیلووات برق مصرفی را محاسبه می‌کند، زیرا هر قدر بهره‌وری بیشتر و ضایعات کمتری داشته باشد، سود بیشتری می‌برد. البته چون به این یقین رسیده، در این راستا دقت مضاعفی دارد.

سخن پایانی

زمانی می‌توانیم بگوییم بهره‌وری سازمانی در حد مطلوبی است که هر دو شاخص اثربخشی و کارآیی در حد مطلوب باشد. سازمان‌های پیشرو همواره توجه ویژه‌ای به هر دو شاخص اثربخشی و کارآیی دارند و سعی می‌کنند در سازمان هر دو شاخص اندازه‌گیری شود. زمانی کاری درست است که هم درست تعریف شود و هم درست انجام شود.