تولید عسل ارگانیک یا طبیعی در کشور به حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد می‌رسد و مابقی شامل عسل‌های صنعتی می‌شوند که در تولید آنها زنبور دخالتی ندارد. صنعت زنبورداری کشور اکنون دچار چالش‌ها و مشکلاتی است و اتحادیه‌ها و تشکل‌های این صنعت مهم می‌توانند نقش بسزایی در توسعه آن و برطرف کردن این مشکلات در همه ابعاد داشته باشند. صمت در این گزارش بخشی از این مشکلات را از نگاه فعالان این بخش مهم کشاورزی بررسی کرده است.

زنبورداری از صنایع پایه کشور

صنعت زنبورداری به‌عنوان یکی از صنایع پایه کشور محسوب می‌شود، چرا که ایران از نظر جغرافیایی و تنوع اقلیمی از ظرفیت بالایی برای توسعه فعالیت‌های زنبورداری، تولید عسل و محصولات جانبی در این حوزه برخوردار است. متوسط سرانه مصرف عسل در کشور یک کیلو و ۳۱۳ گرم است که این عدد در کشورهای پیشرفته ۲.۵ کیلوگرم است، در حالی که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه این عدد نسبت به ایران بسیار پایین‌تر است. این در شرایطی است که یک‌سوم غذای انسان‌ها به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به زنبورهای عسل و گرده‌افشان و تولید ۴۷ درصد محصولات کشاورزی به گرده‌افشانی زنبورها ارتباط پیدا می‌کند.

ناکارآمدی صندوق‌ حمایت از توسعه زنبورداری

نخستین مدیرعامل صندوق حمایت از توسعه صنعت زنبورداری کشور درباره چالش‌های پیش‌روی این صنعت در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: به‌عنوان کسی که ۱۲ سال در صندوق‌های حمایت از توسعه صنعت زنبورداری کشور فعالیت مستمر داشته‌ام، مسئولیت اجتماعی خود می‌دانم تا از جایگاه انتقال دانش، خسارت‌های ناشی از ناکارآمدی این صندوق‌ها به بخش کشاورزی را مطرح کنم، چرا که شاید بررسی آن برای دیگر افراد زمانبر و جبران‌ناپذیر باشد.

صندوق‌ها چگونه قانون را دور می‌زنند

بهزاد بانکی‌پور در ادامه بااشاره به دور زدن قانون در صندوق‌های حمایت از بخش کشاورزی اظهار کرد: در آسیب‌شناسی مشکلات صنعت زنبورداری به عملکرد نهاد اتحادیه سراسری زنبورداران ایران و صندوق حمایت از توسعه زنبورداری کشور می‌رسیم. از قضا این نهادها، دستاورد تاریخی بخش کشاورزی نیز محسوب می‌شوند. وی بااشاره به بروز انحراف در مسئولیت‌های این صندوق‌ها گفت: بخش عمده‌ای از تاثیر حمایتی این صندوق‌ها در بخش کشاورزی کاهش یافته است.  یکی از مصادیق ساده آن، بحث افزایش قیمت تمام‌شده کالا در فرآیند نقل و انتقال پولی،‌ در عمل اثرگذاری تسهیلات با نرخ سود ۴ درصد را که باید صرف کاهش هزینه تولید می‌شد، بی‌خاصیت کرده است. تا آنجا که تسهیلات با نرخ سود 4  در نهایت با سود بالای ۱۵ تا ۱۸ درصد به‌دست تولیدکننده می‌رسد.

دخالت دولت در انتخاب مدیران

این فعال حوزه زنبورداری کشور بااشاره به نقش دولت در انتخاب مدیران صندوق‌ها خاطرنشان کرد: به هر حال، شرکت مادر تخصصی حمایت از توسعه سرمایه در بخش کشاورزی، در ۱۶۴ صندوق سرمایه‌ای بالغ بر هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان دارد. به این ترتیب، سهم این شرکت به ۴۹ درصد این صندوق‌ها رسیده و در عمل ۴۹ درصد سهام این صندوق‌ها نیز در اختیار دولت است. این سهامداری منجر به دخالت دولت در عملکرد صندوق‌ها می‌شود و دولت تعیین‌کننده مدیرانی است که در این صندوق‌ها مستقر می‌شوند. بنابراین، ساختار کارشناسی و مبتنی بر منطق برای اعمال رأی دولت برای انتخاب هیات‌مدیره این صندوق‌ها حاکم نیست. به‌عنوان‌مثال، در همین صندوق حمایت از توسعه صنعت زنبورداری که براساس مستندات، یکی از بهترین صندوق‌ها از حیث عملکرد است، ساختار رفتاری هیات‌مدیره، مانع از روند رو به رشد آن و مهم‌تر از همه باعث شده است که نرخ مشارکت مردم از مشارکت ۹۰ درصدی سهامداران، به مشارکت ۱۵نفری در مجمع صندوق برسد. بانکی‌پور با بیان اینکه دولت یا شرکت مادرتخصصی با همه هشدارهای تشکل‌ها و رسانه‌ها نسبت به کاهش عملکرد صندوق، دوباره همان افراد موفق به کسب رأی برای حضور در هیات‌مدیره می‌شوند، گفت: این موضوع نشان‌دهنده نبود ساختار منطقی پشت این تصمیمات است.وی بااشاره به کاهش مشارکت در انتخابات صندوق گفت: چرا باید فضایی ایجاد شود که اعضای صندوقی با۳۵۰ سهامدار، در مجمع مشارکت نداشته باشند یا برای انتخابات کاندیدا نشوند. این موارد ناشی از نابسامانی‌هایی است که در شرکت مادرتخصصی حمایت از توسعه سرمایه‌گذاری بخش کشاورزی دیده و در نهایت منجر به اعمال رأی دولت برای انتخاب هیات‌مدیره می‌شود. وی افزود: برهمین‌اساس، برخی فعالان این صنف، عملکرد شرکت مادرتخصصی را سدی بر سر راه توسعه صنعت زنبورداری کشور می‌دانند. 

بزرگ‌ترین چالش

این کارآفرین حوزه زنبورداری بااشاره به اهمیت جایگاه تشکل‌های بخش کشاورزی در دنیا تاکید کرد: تعاونی‌ها و اتحادیه‌ها نقش بسیار مهمی در توسعه بخش کشاورزی دارند. صنعت زنبورداری در کشور ما به‌لحاظ کمی یکی از متشکل‌ترین زیربخش‌های کشاورزی است که بالغ بر ۳۵۰ تعاونی فراگیر دارد، اما به‌واسطه ترک فعل و نبود نظارت دقیق در سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، متاسفانه ساختار تشکیلات ملی صنعت زنبورداری یعنی اتحادیه سراسری زنبورداران ایران به‌شدت محدود شده است و به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان اسم این ساختار را تشکل ملی گذاشت.

ضعف در نظارت تعاون روستایی

همان‌طور که این مشکلات در نحوه نظارت سازمان مرکزی تعاون روستایی، در عملکرد اتحادیه سراسری زنبورداران نیز مشخص است.وی افزود: براساس قانون تعاون مصوبه سال ۱۳۴۸،‌در  اساسنامه اتحادیه‌های سراسری کشاورزی بر بیمه تعاون روستایی تاکید دارد. حال چطور می شود در یک اتحادیه ملی، اساسنامه را مخدوش و ۲،۳ تعاونی شهری از یک استان در جلسه انتخابات حضور یابند و از استانی دیگر مثل خراسان‌جنوبی اصلا عضو یا نماینده‌ای در تصمیم‌گیری‌ها حضور نداشته باشد؛ این موضوع اصل برابری به‌عنوان یکی از اصول پنجگانه تعاون را مخدوش می‌کند. بانکی‌پور در ادامه تصریح کرد: این روند منجر به بروز رانت برای یک استان خاص و سلب حق حضور از یک استان دیگر می‌شود، به این ترتیب نمی‌توان اتحادیه را یک تشکل ملی و سراسری نامید.

بلوکه کردن ۱۰ درصد منابع صندوق

بانکی‌پور در ادامه خاطرنشان کرد: چرا باید یک اتحادیه ملی که وظیفه آن خدمت‌رسانی و کمک به بخش صنعت زنبورداری کشور است، هر سال ۱۰ درصد از منابع صندوق حمایت از توسعه زنبورداری کشور را در حساب‌های بانکی بلوکه کند و هیچ خدماتی ارائه ندهد. وقتی یک تشکل ملی ناکارآمد می‌شود، به‌تبع آن، این ناکارآمدی به کل صنعت اشاعه داده می‌شود و حتی ممکن است با فرافکنی، این ناکارآمدی به عملکرد دولت بازگردد.

ناکارآمدی لکوموتیو توسعه صنعت زنبورداری

این فعال صنعت زنبورداری کشور با بیان اینکه ۲ نهاد اتحادیه سراسری زنبورداران ایران و صندوق حمایت از توسعه زنبورداری کشور در حقیقت لکوموتیو توسعه در صنعت زنبورداری هستند، تاکید کرد: اگر این ۲ نهاد ناکارآمد باشند، این حوزه در کشور رشد نخواهد کرد، ساختار نامناسب این نهادها به‌واسطه عملکرد نهایی نهادهای دولتی، بزرگ‌ترین چالش صنعت زنبورداری محسوب می‌شود. وی با تاکید بر مشکلات روز صنعت زنبورداری افزود: با ظرفیت‌های قانونی در اختیار این تشکل‌ها، بسیاری از چالش‌ها و معضلات زنبورداری قابل برطرف شدن هستند، اما باوجود ضعف در مدیریت و عملکرد این تشکل‌ها، صنعت زنبورداری کشور هم دچار مشکلات فراوانی است.

زنبورداری هنوز شغل محسوب نمی‌شود

مدیرعامل اتحادیه زنبورداران استان چهارمحال‌وبختیاری درباره وضعیت صنفی شاغلان این حوزه کشاورزی گفت: از نظر تولید در صنعت زنبورداری کشور رتبه چهارم را دارا هستیم، اما متاسفانه هنوز به زنبورداری به‌عنوان یک شغل و حرفه در کشور نگاه نمی‌شود.محسن اویسی‌بختیاری در ادامه افزود: معمولا سازمان‌ها به شغل‌های زودبازده وام‌هایی اعطا می‌کنند، اما برای این شغل متاسفانه هیچ پشتوانه‌ای وجود ندارد. این مسئله‌ای است که سال‌ها از سوی فعالان این صنف پیگیری شده و متاسفانه هنوز پاسخی از طرف نهادهای دولتی نگرفته نشده است، چون همیشه مشکل اختصاص بودجه وجود دارد.

نبود نظارت بر تولید عسل

این فعال صنفی صنعت زنبورداری در ادامه به مسئله استانداردسازی محصول عسل اشاره کرد و گفت: تولید عسل‌های تقلبی بسیار رایج شده و فروش آن بیشتر از عسل‌هایی است که زنبوردار با زحمت تولید می‌کند و این موضوع به بزرگ‌ترین چالش فعالان این صنعت بدل شده است. اویسی بختیاری با تاکید بر ضرورت نظارت در تولید محصول گفت: باید در چارت سازمان تعاونی روستایی،  شرکت‌هایی با مسئولیت نظارت بر تولید و بازار محصولات صنعت زنبورداری تاسیس شوند. البته در حال حاضر شرکت‌های نظارتی برای این مهم وجود دارد که تنها نقش آموزشی دارند و نظارت درستی در این کار ندارند.

ضعف مدیریت در اتحادیه‌های کشوری

اویسی در ادامه بااشاره به نبود نظارت بر مجموعه اتحادیه‌های کشوری صنعت زنبورداری تاکید کرد: متاسفانه اصلا نظارتی بر روند فعالیت این اتحادیه‌ها وجود ندارد و اعتراض فعالان بخش خصوصی این صنعت نیز تا امروز به جایی نرسیده است. به نظر می‌رسد دولت عده‌ای را برای حفظ منافع خود در این اتحادیه مستقر کرده که هیچ اشرافی به صنعت زنبورداری ندارند. تا آنجا که اتحادیه‌ها و صندوق‌ها، نقش حمایتی از عموم تولیدکنندگان ندارند و گاهی حمایت‌ها تنها به چند استان خلاصه می‌شود. 

خداحافظی زنبورداران با کندوها

این تولیدکننده عسل با انتقاد از نبود پشتوانه بیمه‌ای و مالی از زنبورداران گفت: این مسائل باعث شده، بسیاری از فعالان این حوزه کارشان را رها کنند، چرا که فرآیند تولید عسل، از حمل‌ونقل تا خرید شکر و ... بسیار هزینه‌بردار است. اکنون سهمیه شکر را هم قطع کرده‌اند و این سهمیه دیگر به این صنف و صنعت تعلق نمی‌گیرد. بنابراین، شکر از بازار آزاد خریداری می‌شود که به‌دلیل حجم نیاز، تولید با این روند برای زنبوردار به‌صرفه
نیست. مدیر اتحادیه زنبورداران استان چهارمحال‌وبختیاری گفت: همه این موانع باعث تک‌روی تولیدکنندگان شده و همکاری با اتحادیه‌ها رنگ باخته است که پیشنهاد می‌شود دولت به بازرسی عملکرد این صندوق‌ها ورود کند. 

سخن پایانی

صمت برای پیگیری موضوع و دریافت نظر صندوق حمایت از توسعه زنبورداری کشور،‌با مسئولان این صندوق تماس گرفت که موفق به مصاحبه نشد.  مطالب یادشده نظر فعالان صنعت زنبوداری از عملکرد صندوق است و صمت برای انعکاس نظر مسئولان صندوق نیز اعلام آمادگی می‌کند.  آنچه مسلم است؛ صنعت زنبورداری به‌عنوان یکی از صنایع مهم غذایی کشور با چالش‌های فراوانی مواجه است که رفع این چالش‌ها و موانع از راه اتحادیه‌ها و صندوق‌های حمایتی می‌گذرد. با نظارت دقیق روی عملکرد این نهادهای حمایتی، می‌توان این صنعت مهم کشور را توسعه بخشید و به بهره‌وری بیشتر رساند.