آن طور که کارشناسان می‌گویند با نگاهی به وضعیت محیط‌زیست ایران متوجه می‌شویم که همه فاکتورهای زیست‌محیطی در این کشور در بحران و آشفتگی به سر می‌برند. جمعیت ایران بدون توجه به ظرفیت‌ها و منابع آن افزایش یافته و به تبع آن ردپای اکولوژی هم افزایش چشمگیری داشته است. تغییر کاربری مراتع، توسعه نامتوازن و ناپایدار کشاورزی، تولید گازهای گلخانه‌ای و تجاوز به حریم و زندگی حیوانات، زمین و موجودات زنده را در معرض جدی خطر قرار داده است. ایران سال ۱۴۰۱ را درحالی به پایان می‌رساند که دوستداران محیط زیست ایران با داغ از دست دادن «پیروز» روزهای ناخوشی را می‌گذرانند.

پیش‌بینی‌های زیست‌محیطی می‌گویند روند رشد منفی طبیعت تا سال ۲۰۵۰ و پس از آن ادامه خواهدداشت و تنها درصورتی می‌شود از فاجعه اکولوژیک جلوگیری کرد که تغییرات بنیادین رخ بدهد. ایران سال‌هاست جزء ۱۰ کشور اول دنیا در تولید گازهای گلخانه‌ای است؛ مدیریت سرزمینی در ایران چنان ناپایدار و ناکارآمد بوده که نه تنها به جغرافیای ایران آسیب جدی وارد کرده، بلکه در گرمایش جهانی هم سهم قابل توجهی دارد. در واقع کاهش و حل معضلات محیط زیستی در ایران ضمن آنکه نیاز به بازنگری در برنامه‌های توسعه به سمت توسعه پایدار دارد، نیازمند همراهی و همفکری با جامعه جهانی و متخصصان اهل فن است تا با کمک فناوری‌های جدید و همکاری کشورهای منطقه بتوان مشکلات زیست‌محیطی را کاهش داد.

داغ پیروز بر دل ایران

توله یوز معروف ایرانی، سه‌شنبه ۹ اسفند بر اثر بیماری تلف شد. پیروز ۱۰ ماهه از پنجم اسفند به دلیل نارسایی کلیه تحت درمان قرار داشت و بستری بود. این توله یوز ۸ اسفند به علت شرایط نامساعد کلیوی برای دیالیز به اتاق عمل منتقل شده بود. این اتفاق تلخ وقتی ناقوس نابودی این‌گونه را بلندتر می‌کند که به یاد بیاوریم روزگاری «شیر ایرانی» و «ببر مازندران» در این سرزمین می‌زیسته‌اند که اکنون نسل شان منقرض شده و «گوزن زرد ایرانی»، گربه پلاس، پلنگ ایرانی، سیاه گوش ایرانی و چندگونه دیگر نیز در خطر انقراض قرار دارند.

 با نگاهی به تاریخچه یوزپلنگ در دنیا می‌توان دید که اکنون ۲ زیرگونه یکی در آفریقا و یکی در آسیا باقی مانده‌اند که گونه آسیایی آن بین ۳۲ تا ۶۷ هزار سال پیش از خانواده آفریقایی خود جدا شد، بر اساس گزارش‌ها شرایط یوزپلنگ آفریقایی چندان بد نیست اما یوزپلنگ آسیایی در فهرست گونه‌های در خطر انقراض قرار دارد. گفته می‌شود تا اوایل دهه ۲۰ حدود ۴۰۰ قلاده یوزپلنگ آسیایی در مناطق استپی و بیابانی نیمه شرقی ایران و بخش‌هایی از نواحی غربی کشور می‌زیسته‌اند  که امروز به حدود ۲۰ قلاده رسیده‌اند. همراه با تولد پیروز در اردیبهشت ۱۴۰۱ در پارک ملی توران در سمنان، دو توله یوز دیگر هم متولد شدند. کمتر از یک هفته پس از تولد، دو توله یوز تلف شدند و پیروز تنها بازمانده بود که مانند دو توله یوز دیگر، شرایط مناسبی نداشت و به دلیل امکانات و رسیدگی بهتر، به تهران منتقل شد. تخریب زیستگاه‌ها به علت پیشروی بیابان‌ها و تبدیل شدن بخشی از زمین‌های زیستگاهی به زمین‌های کشاورزی، مسکونی شدن بخشی دیگر و همچنین از بین رفتن مراتع توسط دام‌های اهلی و در نتیجه کاهش تعداد علفخوارانی که از منابع غذایی یوزها هستند از جمله عوامل این کاهش جمعیت است، البته در این میان نباید تلفات جاده‌ای را هم فراموش کرد که سالانه جان تعدادی از یوزها را در کشور تهدید می‌کند.سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری برنامه عمران ملل متحد بعضی از این زیستگاه‌ها را تحت نظارت قرار داده‌ و با متخلفان برخورد می‌کند اما به نظر می‌رسد این اقدامات کافی نیست چون هر چند وقت یکبار خبری مبنی کشف توله یوزی از قاچاقچیان و یا پیدا شدن آنها در طبیعت به گوش می‌رسد. حدود 4سال پیش، تیمی از دانشمندان در گزارشی که برای سازمان ملل متحد تهیه شده‌بود، هشدار دادند که یک‌میلیون گونه جانوری و گیاهی درمعرض انقراض قرار دارند. این تیم که متشکل از ۱۴۵ کارشناس از ۵۰ کشور جهان بود، اعلام کرد که از هر ۸ گونه جانوری و گیاهی جهان، یکی درخطر نابودی است. با این‌حال این دانشمندان معتقدند برای مقابله با تاثیر مخرب فعالیت‌های بشر بر محیط‌زیست دیر نشده‌است و هنوز می‌توان از تهدید زیست‌بوم کره زمین جلوگیری کرد.

از خاموشی تالاب‌ها تا هوای ناسالم

تالاب‌ها و دریاچه‌های ایران نیز در یک سال گذشته همچنان با تهدیدات گوناگونی رو به رو بودند که نگرانی‌های بسیاری را برانگیخت. بروز توفان‌های شن، ظهور بیماری‌های تنفسی و بینایی و همچنین از بین رفتن اقتصاد بومی وابسته به این دریاچه از جمله عوارض خشکی این دریاچه هستند.  آلودگی هوا نیز همچنان یکی از مهم‌ترین مسائلی بود که سال گذشته زندگی سالم را برای بسیاری از شهروندان در شهرهای بزرگ ایران با دشواری رو به رو کرد. تهران و اصفهان همچنان جزو آلوده‌ترین شهرها از این نظر بودند. همچنین سال گذشته گرد و غبار شدید در بسیاری از استان‌های کشور بارها زندگی شهروندان را از حالت عادی خارج کرد. کارشناسان میزان غلظت گرد و خاک در هوا و آلودگی را گاه بین ۵ تا ۲۰ برابر میزان مجاز اعلام کردند. علت بروز این پدیده انتقال گرد و غبار از مناطق بیابانی و کشورهای مجاور به دلیل نابودی پوشش گیاهی و همچنین پایداری وضعیت هوا عنوان شده است.

آمارهای باورنکردنی و نگران‌کننده

محققان می‌گویند گرچه بشر همواره درطول تاریخ به کره زمین آسیب زده اما آنچه در ۵۰سال گذشته اتفاق افتاده، خراش‌ها را به زخم‌‎های عمیق تبدیل کرده است.  از سال ۱۹۷۰، جمعیت جهان دو برابر، اقتصاد جهانی چهار برابر و تجارت جهانی بیش از ۱۰برابر افزایش یافته‌است. بشر در این جهان رو به‌ رشد برای تولید غذا و پوشاک و تامین انرژی‌اش، جنگل‌ها را به‌ویژه در مناطق استوایی نابود کرده‌است. بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰، ۱۰۰میلیون هکتار جنگل‌ استوایی به‌دنبال دامپروری در امریکای جنوبی و تولید روغن پالم در آسیا ناپدید شدند.  در سال ۲۰۰۰، از تالاب‌هایی که ۳۰۰سال پیش وجود داشتند، تنها ۱۳درصد آنها باقی مانده بودند. از سال ۱۹۸۰ آلودگی محیط‌زیست با پلاستیک ۱۰برابر شده و هرسال بین ۳۰۰ تا ۴۰۰میلیون‌تن فلزات سنگین، انواع حلال و فاضلاب وارد آب‌ها می‌شود. در سال ۲۰۱۴، فقط ۳درصد اقیانوس‌ها زیرفشار فعالیت‌های انسانی‌ نبوده، ماهی‌گیری به بالاترین حد رسیده و در سال ۲۰۱۵، یک‌سوم صیدهای ماهی به شیوه‌های ناپایدار (صید با سرعت بالا و تکرار صید در یک منطقه که باعث کاهش جمعیت ماهیان می‌شود) بوده‌است. نتایج یک تحقیق جدید که ازسوی یک تیم تحقیقاتی سازمان ملل انجام شده‌است، می‌گوید ادامه روند فعلی گونه‌های بیشتری را به‌سوی پرتگاه انقراض روانه خواهدکرد و امنیت غذایی انسان را بیشتر به‌خطر می‌اندازد.