مطابق آمار سهم اشتغال و تولید در معادن کوچک و متوسط کشور، شامل ۸۵ درصد اشتغال و ۶۵ درصد تولید است.
باتوجه به وضعیت اشتغال فعلی معادن فعال می‌توان پیش‌بینی کرد با فعال‌سازی معادن غیرفعال و در حال تجهیز، ظرفیت اشتغال در معادن فلزی باوجود کم بودن آمار آنها نسبت به سایر معادن بیشتر خواهد شد. باید در نظر داشت، به‌طور میانگین هر معدن فلزی قابلیت ایجاد اشتغال برای بیش از ۷۰ نفر، معادن غیرفلزی ۲۸ نفر، معادن سنگ تزئینی ۲۱ و معادن مصالح ساختمانی ۱۲ نفر را دارد. همچنین گفته می‌شود با فعال‌سازی معادن کوچک‌مقیاس برای ۸۸۸ هزار نفر شغل پایدار مستقیم و غیرمستقیم ایجاد خواهد شد.
۸۰ درصد معادن ایران کوچک‌مقیاس هستند
معادن کوچک‌مقیاس با اینکه ذخیره کمی دارند، حدود ۸۰ درصد معادن ایران را به خود اختصاص داده‌اند. حدود ۶۶ درصد معادن کشور شامل معادن مواد غیرفلزی و مصالح ساختمانی است و این موضوع، اهمیت معادن کوچک را بیش از پیش نشان می‌دهد. باتوجه به اینکه معادن کوچک به سرمایه‌گذاری کمی نیاز دارند، بخش خصوصی به‌راحتی می‌تواند در آن ورود کرده و در رشد اشتغال سهم بسزایی داشته باشد.
در دنیا شرکت‌های معدنی بزرگ به این نتیجه رسیده‌اند که ذخایر معادن کوچک‌مقیاس تا سال ۲۰۵۰ به اتمام می‌رسد؛ در نتیجه باید هدف آنها اکتشاف ذخایر پنهان باشد. برنامه وزارت صنعت، معدن و تجارت درباره احیای معادن کوچک‌مقیاس برعهده شرکت تهیه و تولید مواد معدنی، است و قرار بر این بود که این شرکت در سال ۱۳۹۹ دست به آسیب‌شناسی حدود ۱۰۲۰ معدن کوچک‌مقیاس بزند تا مشکلات‌شان را حل کند.
تسهیلات مالی و بانکی به معادن کوچک تعلق نمی‌گیرد
تامین مالی همواره یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های فعالان این بخش بوده و انتظار می‌رود در سال ۱۳۹۹ امکان استفاده از پروانه معدنی برای رهن‌گذاری و ضمانت تسهیلات بانکی و امکان ترهین محصولات تولیدی به‌منظور اخذ تسهیلات سرمایه در گردش برای تسهیل تامین مالی واحدهای معدنی به‌ویژه معادن کوچک‌مقیاس میسر شود.
چنانچه فعالان حوزه معدن و صنایع معدنی احساس کنند برای محصولات تولیدی آنها متقاضی در داخل و خارج وجود ندارد، نه‌تنها جهش تولید محقق نمی‌شود، بلکه ممکن است بیم رکود تولید نیز پدید آید.
ایده‌های نو در زمینه معادن کوچک‌مقیاس
امسال نیز همچون سال گذشته، طرح احیا، فعال‌سازی و توسعه معادن کوچک‌مقیاس در استان‌ها اجرایی شده است. ایمیدرو در راستای تحقق اهداف موردتوجه در طرح احیا، فعال‌سازی و توسعه معادن کوچک، اقداماتی همچون برگزاری مناقصه برای انتخاب مشاور به‌منظور شناسایی محدوده‌های اکتشافی، برگزاری جلسات کارگروه‌های استانی، برگزاری جلسات سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی و احداث واحدهای فرآوری در استان‌های کرمان و سیستان‌وبلوچستان و... را در دستور کار قرار داد که انجام چنین اقداماتی می‌تواند تاثیر چشمگیر و قابل‌توجهی بر توسعه معادن کوچک‌مقیاس داشته باشد.
بی‌توجهی به تامین زیرساخت‌ها
کوروش شعبانی، نایب رئیس انجمن مس ایران، در گفت‌وگو با صمت، گفت: حجم زیادی از معادن ما معادن کوچک‌مقیاس هستند. این تفکر که روی معادن بزرگ‌مقیاس کار کنیم و روی معادن کوچک‌مقیاس کار نکنیم، تفکر اشتباه و نادرستی است.
این طرز فکر با مباحث زمین‌شناسی و توان معدنی کشور هماهنگی ندارد. طبق اکتشافاتی که در این سال‌ها انجام شده، حدود ۱۲ معدن بزرگ معرفی شده، در حالی که معادن کوچک‌مقیاس بسیار زیادی در کشور داریم.
وی ادامه داد: بیشتر معادن کوچک‌مقیاس ما توسط بخش خصوصی اکتشاف و بهره‌برداری شده‌اند. زمانی که ما چند معدن کوچک‌مقیاس را تجمیع کنیم، می‌توانیم یک معدن بزرگ یا متوسط داشته باشیم. به همین خاطر، نباید چنین ظرفیت‌هایی را نادیده بگیریم.
شعبانی با اشاره به حضور بخش خصوصی در بهره‌برداری و اکتشاف معادن کوچک، اظهار کرد: عملکرد بخش خصوصی در ۱۰ سال اخیر در زمینه بهره‌برداری از معادن کوچک‌مقیاس بسیار چشمگیر و ارزنده بوده، اما معمولا توسط مدیران معدنی همراهی نشده و کمکی از لحاظ تامین زیرساخت‌ها به این شرکت‌ها نشده است. در حقیقت مدیران، شرکت‌های خصوصی سرمایه‌گذار در این حوزه را به‌صورت کنسرسیوم یا مجموعه معدنداران در نظر نگرفته‌اند.
افزایش اشتغالزایی در نقاط محروم
نایب رئیس انجمن مس ایران تاکید کرد: معادن کوچک‌مقیاس حسن بزرگی که برای کشور دارند و باید به آن بها داده شود، این است که در اقصی نقاط کشور پراکنده هستند؛ به‌عبارت دیگر، این معادن در نقاط کم‌برخوردار کشور واقع شده‌اند که این امر می‌تواند موجب اشتغالزایی بیشتر در نقاط محروم شود.
وی در ادامه تصریح کرد: می‌توانیم شرکت‌ها و کارخانه‌هایی را در مناطق محروم ایجاد کنیم که منجر به مهاجرت معکوس از شهرها به روستاها شود؛ پس بهتر است به این معادن بیش از پیش توجه کنیم. همچنین باید در نظر داشت که علاقه‌مندی بخش خصوصی برای حضور و سرمایه‌گذاری در این حوزه بسیار بالاست و مدیران می‌توانند با ایجاد بسترهای مناسب این ظرفیت‌ها و علاقه‌مندی‌ها را بیشتر سازند.
شعبانی درباره پراکندگی معادن کوچک‌مقیاس، بیان کرد: این معادن در تمام نقاط کشور پراکندگی دارند. برای مثال در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، خراسان شمالی، خراسان رضوی، سیستان‌وبلوچستان، کرمان و... این معادن کوچک‌مقیاس وجود دارد و تنها در استان‌های جنوب غربی کشور، معادن اندکی اکتشاف و استخراج شده است.
نادیده گرفتن معادن کوچک‌مقیاس
نایب رئیس انجمن مس ایران با اشاره به نادیده گرفتن نقش تاثیرگذار معادن کوچک‌مقیاس در اقتصاد، گفت: در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌ها عمدتا توجه مدیران و مسئولان به معادن بزرگ‌مقیاس است و به معادن کوچک‌مقیاس که تعدد بالایی دارند، بی‌توجهی می‌شود. معتقدم چنین اقداماتی به این حوزه صدمه خواهد رساند. در حقیقت نقش معادن کوچک را در اقتصاد و GDP و اشتغال پررنگ و تاثیرگذار نمی‌بینند و به آنها بها داده نمی‌شود.
وی تاکید کرد: این موضوع را مطرح کردیم که میان چند معدن کوچک که فاصله چندانی از هم ندارند، یک صنعت معدنی برای فرآوری ایجاد کنیم؛ یعنی در حقیقت، معادن کوچک در یک کنسرسیوم یا شرکت بزرگ با داشتن سهام حضور داشته باشند. همچنین، باید صنایع معدنی با تسهیلات دولتی ایجاد شود و معادن نزدیک یکدیگر از صنعت معدنی نیز نفع ببرند.
ایجاد خوشه‌های معدنی
شعبانی اظهار کرد: زمانی که زیرساخت‌های مناسب را ایجاد کنیم و تسهیلات ضروری را به این حوزه اختصاص دهیم ممکن است خوشه‌های معدنی یا زوم‌های معدنی ایجاد شود. به این ترتیب میزان توسعه معادن افزایش خواهد یافت. از این طریق می‌توان برای یک کارخانه تامین خوراک کرد. همچنین می‌توان با همکاری چند شرکت معدنی، شرکتی را در زمینه فرآوری مواد معدنی ایجاد کرد تا زمینه رشد و توسعه صنایع معدنی در کشور بهبود یابد. این اقدام در بخش خصوصی صورت گرفته و نتیجه مناسبی نیز به همراه داشته است.
مشکل تسهیلات بانکی و مالی
نایب رئیس انجمن مس ایران با اشاره به موضوع اختصاص تسهیلات مالی و بانکی به معادن کوچک‌مقیاس، اظهار کرد: دلیل اصلی اینکه معادن و صنایع معدنی رشد پیدا نمی‌کنند (جدا از داشتن ظرفیت معدنی) اختصاص نیافتن منابع مالی به این واحدها است.
در این دسته از معادن به‌دلیل کمبود مالی اکتشاف همراه با بهره‌برداری مناسب انجام نمی‌شود یا ماشین‌آلات مناسب این معادن در اختیار نیست تا استخراج به‌طور مطلوب انجام شود.
وی افزود: معدنداران سعی می‌کنند با کمترین هزینه معدنکاری کنند که در نهایت نتیجه مناسبی به همراه نخواهد داشت. شرکت‌ها بودجه مناسبی در اختیار ندارند و تسهیلات اندکی به این شرکت‌ها اختصاص پیدا می‌کند. با اینکه صندوق بیمه سرمایه‌گذاری فعالیت‌های معدنی کمک بزرگی به معدنداران کرده، همچنان نیاز به توجه بیشتری در این زمینه وجود دارد.
شعبانی درباره درخواست تسهیلات معادن گفت: معادن کوچک‌مقیاس نمی‌توانند وثیقه‌های ضروری برای دریافت تسهیلات را تامین کنند. براساس قانون و دستورالعمل‌ها پروانه‌های بهره‌برداری از معادن می‌تواند به‌عنوان وثیقه محسوب شود، اما هنوز بانک‌ها پروانه‌های بهره‌برداری معادن را به‌عنوان وثیقه قبول نمی‌کنند. در حقیقت به‌دلیل نبود توان ارزیابی معدن، پروانه بهره‌برداری معدن که یک سند دولتی و معتبر است، به‌عنوان وثیقه پذیرفته نمی‌شود؛ بنابراین بسیاری از معادن کوچک در تامین وثیقه‌های موردنیاز نیز مشکل دارند.
ذخایر پنهان معدنی
نایب رئیس انجمن مس ایران درباره ذخایر پنهان معادن عنوان کرد: در زمینه ذخایر پنهان معادن اقدام چندانی صورت نگرفته و بسیاری از مناطق ایران که کویری است دارای ذخایر مناسبی است اما توان فناوری ما به اندازه‌ای نیست که بتوانیم از این معادن بهره‌برداری کنیم.وی افزود: باید در نظر داشت که تاکنون تنها حدود ۷ درصد معادن کشور مورد اکتشاف قرار گرفته و روی ذخایر سطحی سال‌های سال می‌توان کار کرد.
آسیب ایجاد کنسرسیوم به معادن کوچک‌مقیاس
شهرام شریعتی، دبیرکل خانه صنعت در گفت‌وگو با صمت، بیان کرد: از زمانی که موضوع تشکیل کنسرسیوم معادن کوچک در کشور مطرح شد و دولت در زمینه سرمایه‌گذاری در این حوزه ورود پیدا کرد، سرمایه‌گذاری، اکتشاف و بهره‌برداری معادن کوچک مختل شد. وی توضیح داد: با روش‌های مختلف کنسرسیوم‌هایی در کشور تشکیل شد که از این طریق معدنداران کوچک را به حاشیه راندند. در گذشته، معدنداران کوچک با حداقل ظرفیت کار می‌کردند. تمام این افراد وارد بازی به‌نام سرمایه‌گذاری در معادن کوچک شدند که شرکت‌های بزرگ این معادن کوچک را در اختیار می‌گیرند و همان بهره‌برداری اندک نیز از بین می‌رود.دبیرکل خانه صنعت عنوان کرد: معدنداران کوچک کار خود را متوقف کردند و امیدوارند روزی یک شرکت بزرگ در معدن آنها سرمایه‌گذاری یا آن معدن را از آنها خریداری کند.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: به‌واسطه این قانون، نرخ معادن کوچک نیز غیرواقعی و غیرعرفی شد؛ برای مثال یک معدن کوچک در کرمان ۱۰ میلیارد قیمت‌گذاری شد، در صورتی که در گذشته چنین قیمت‌هایی وجود نداشت. در حقیقت نه‌تنها کمکی در این زمینه نشد، بلکه این روند موجب به حاشیه راندن این صنعت نیز شده است.
دلال‌ها در معادن کوچک
شریعتی با اشاره به تغییراتی که در سال‌های اخیر در حوزه معادن کوچک‌مقیاس ایجاد شده، بیان کرد: معدنداران در سال‌های اخیر به پول‌های کلان امیدوار شده‌اند. با این طرز تفکر رونق تولید و کار در معادن کوچک‌مقیاس از میان رفته و برخی معدنداران به دلالانی تبدیل شده‌اند که به‌دنبال فروش معدن‌های خود هستند. به همین خاطر بسیاری از معادن در سال‌های اخیر تعطیل یا بسته شده‌اند.وی تصریح کرد: خوشه‌ها در بخش صنایع موفق بوده‌اند اما در حوزه معادن چون تجربه‌ای در این زمینه وجود نداشت، موفق عمل نکردند. در حقیقت ایجاد تعاونی در این حوزه نتیجه‌بخش‌تر و ثمربخش‌تر خواهد بود.
در معادن پول‌های بزرگی وجود دارد، به همین خاطر متاسفانه معدنداران منتظرند که پول‌های خیلی بزرگی نصیب‌شان شود.
دبیرکل خانه صنعت در ادامه خاطر نشان کرد: در صورتی که با این سیستم و روش پیش برویم نمی‌توانیم به آینده این حوزه خوش‌بین یا امیدوار باشیم. معدن برخلاف کارخانه در نقاط محروم و دورافتاده واقع شده؛ بنابراین دارای ادبیات متفاوت، یعنی ادبیات جامعه محلی است.
از میان بردن جامعه محلی
شریعتی با تاکید بر توجه به اهمیت جوامع محلی در توسعه معادن گفت: زمانی که ما می‌خواهیم در معادن کوچک‌مقیاس سیستان‌وبلوچستان کار کنیم، باید با قومیت‌های مختلف کار کنیم؛ موضوعی که گاهی ازسوی هلدینگ‌ها و صنایع بزرگ آنطور که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرد، این در حالی است که برخی دیگر از صنایع بزرگ در حوزه مسئولیت اجتماعی اقدامات ارزنده‌ای داشته‌اند.
دبیرکل خانه صنعت در ادامه خاطرنشان کرد: باتوجه به اقدامات سازمان ملل زمانی در زمینه برنامه‌ریزی برای معدن کوچک موضوع جلب مشارکت روستایی مورد توجه ویژه قرار گرفت. هلدینگ‌های بزرگ ما نیز می‌توانند با الگوبرداری از این تحقیقات به شناخت دقیق از جامعه محلی برسند. در این صورت معادن کوچک ما نیز با اعمال این ساختار موفق خواهند بود.
وی تاکید کرد: خوشه‌های معدنی زمانی می‌تواند کارآمد عمل کنند که نگاه محلی داشته باشند، برای مثال در چین سیستم‌های فرآوری پرتابل ایجاد می‌کنند؛ یعنی آن سیستم وارد مجموعه‌ای می‌شود و فرآوری را انجام می‌دهد و سپس به معدن دیگر می‌رود. اما اینکه ما صنعتی را در جایی مستقر کرده و منجر به بالا بردن سطح انتظار و توقع جامعه محلی شویم، باید ابتدا به بررسی این سوال بپردازیم که آن محل ظرفیت لازم را دارد؟
سخن پایانی
باتوجه به ظرفیت معادن ایران امکان رشد و توسعه معادن کوچک‌مقیاس در اقتصاد ایران وجود دارد و می‌توان با مطالعه روش‌های متفاوت و اقداماتی که سایر کشورها در این حوزه انجام داده‌اند به روش درستی که مناسب بهره‌برداری و اکتشاف این معادن کوچک است دست یافت. البته در این زمینه نظرهای متعددی وجود دارد اما نباید با انجام با سهل‌انگاری یا بی‌توجهی از بهره‌برداری و فرآوری این معادن غافل شد.