vزنان حدودا نیمی از جمعیت جهان را به خود اختصاص می‌دهند، از این‌رو انتظار داریم سهمی ۵۰ درصدی در اقتصاد را هم در اختیار داشته باشند. اما یک نگاه ساده به اطراف و جست‌وجوی نام مدیران و فعالان اقتصادی، ما را متوجه اشتباه‌مان می‌کند. این سهم در کشوری مانند ایران با ساختاری سنتی و مذهبی به مراتب محدودتر است. حال اگر سخن از فعالیت اقتصادی در بخش‌هایی همچون معدن و صنایع معدنی باشد، کفه ترازو باز هم به نفع مردان، سنگین‌تر می‌شود.
کار در معدن در رده فعالیت‌های سخت و زیان‌آور قرار دارد. واحدهای تولیدکننده صنایع معدنی نیز در مواردی با شرایط سخت کاری روبه‌رو هستند. شاید به همین دلیل و با توجه به پیشینه فرهنگی که از ابتدای کودکی، ذهن ما را شکل داده از نشنیدن نام زنان در صنایع معدنی در جایگاه‌هایی چون مدیرعامل و معاونت‌ها چندان هم تعجب نمی‌کنیم. اما باید دقت کنیم در همین شرایط و در همین فرهنگ، معدود زنانی توانسته‌اند حضور موفقی را از خود به نمایش بگذارند. از قضا نه‌تنها هیچ مشکلی هم با سختی کار ندارند، بلکه این دست تفکیک‌ها را از ابتدا اشتباه می‌دانند.
با بررسی حضور این زنان در بخش معدن و صنایع‌معدنی و اثرگذاری که به همراه داشته و اشتغا‌لزایی که ایجاد کرده‌اند، باید اذعان کنیم که در سایه تفکرات مردسالارانه، این بخش از حضور نیمی از جامعه محروم شده است. نیمی از جمعیتی که می‌تواند تاثیر بسزایی را در رشد و توسعه اقتصادی بر عهده بگیرد. بیشتر نقش زنان در بخش معدن و صنایع‌معدنی محدود به شغل‌های کم‌درآمد است. زنان از سهم محدودی در اشتغال و کارآفرینی این حوزه برخوردار هستند. درواقع تاکنون از این ظرفیت‌های بالقوه برای پیشبرد اقتصاد بخش معدن و صنایع‌معدنی بهره گرفته نشده است.
ساختارشکنی را تمرین کنید
فرزانه معصومی، نایب رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات معدنی ایران در گفت‌وگو با صمت و در پاسخ به سوالی مبنی بر نقش زنان در اقتصاد بخش معدن و صنایع معدنی تاکید کرد: تفکیک جنسیتی را درست نمی‌داند. به اعتقاد وی هر فردی جدای از جنسیت خود می‌تواند در هر صحنه اقتصادی حضور یابد.
معصومی تاکید کرد: هرچند در کشور ما فرهنگ به‌گونه‌ای شرایط را ترتیب داده تا سهم زنان در اقتصاد محدود شود. اما به ظن من هیچ محدودیتی برای فعالیت زنان در بخش معدن و صنایع وابسته به آن وجود ندارد.
نایب رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات معدنی ایران در پاسخ به سوالی مبنی بر دلایل کمرنگ حضور زنان در بخش‌های اثرگذار بخش معدن و صنایع‌معدنی گفت: حضور بسیار پررنگ و جاه‌طلبانه مردان، نقش زنان را در این بخش کمرنگ کرده است. ما در کشوری مردسالار زندگی می‌کنیم، مردسالاری در تفکرات آحاد مردم ریشه دوانده است. قوانین کشور ما نیز بر پایه همین تفکرات مردسالارانه بنا شده‌اند. طبیعی است که با وجود چنین فرهنگی، زنان به آسانی امکان آغاز فعالیت و کسب‌وکار اقتصادی را ندارند.
این فعال معدنی در ادامه تاکید کرد: کار معدن در رده سخت‌ترین کارهای جهان قرار دارد. این سختی فارغ از جنسیت است. کما اینکه تعداد معدنکاران کشور ما محدود است. در چنین شرایطی، حضور زنان در بخش معدن کمتر پذیرفته می‌شود. هرچند باید اقرار کرد ما زنان موفقی در این عرصه داریم که فارغ از جنسیت، در بخش معدن با موفقیت فعالیت می‌کنند. این افراد براساس توانمندی و با پشتکار در این عرصه حضور یافته و با دشواری به جایگاه مناسب خود رسیده‌اند.
وی افزود: زنان حدود نیمی از جمعیت جهان را به خود اختصاص می‌دهند. سلب نقش این ۵۰ درصد جمعیت در فعالیت‌های مولد اقتصادی، منطقی نیست. البته طی سال‌های اخیر و با توجه به مشکلات اقتصادی حاکم بر کشور، نگاه‌ها به توان اقتصادی زن‌ها و اثرگذاری آنها در این حوزه معطوف شده است. هرچند در همین‌جا هم کارها به ۲ بخش زنانه و مردانه تقسیم و حضور زنان در فعالیت‌های اقتصادی زنانه پذیرفته می‌شود.
کار معدن برای همه دشوار است
معصومی گفت: به‌شدت موافق حضور زنان در فعالیت‌های معدنی هستم. به زنانی که در این رشته تحصیل کرده‌اند پیشنهاد می‌کنم از حضور در این فضا نهراسند. هرچند معادن خارج از شهرها هستند، اما توسعه این بخش ضروری است و زنان می‌توانند نقش بسزایی در این توسعه بر عهده بگیرند. زنان نیمی از جمعیت کشور را در اختیار دارند. اگر زنان نتوانند این حوزه‌ها را تصاحب کنند، نسل‌های آینده نیز این ذخایر مغفول می‌مانند. امروز نیاز به تلاشی مضاعف برای حضور زنان در بخش‌های معدنی کشور و کارآفرینی ازسوی آنها هستیم. این زنان تنها باید ساختارشکنی را تمرین کنند.
معصومی بستر مناسب فرهنگی در خانواده خود را یکی از دلایل موفقیت خود نام برد. بدین‌معنا که تابوهای معمول در جامعه ما، هیچ‌گاه سدی در مقابل فعالیت‌های او نبوده‌اند. وی گفت: فضا برای ورود به این عرصه داشتم. در همین حال از شروع کار جدید نترسیده‌ام. اما متاسفانه به‌دلیل فرهنگ حاکم بر خانواده‌های ایرانی، زنان کمتر امکان ورود به کارهای خشن را پیدا می‌کنند.
وی افزود: من ابتدا در حوزه مواد غذایی فعالیت داشتم. حدود سال ۸۳، به همراه همسرم به عرصه معدن ورود پیدا کردیم. حدود ۵۰ معدن را پی‌جویی و درنهایت نیز برای ۴ معدن پروانه اکتشاف و بهره‌برداری دریافت کردیم.
وی با اشاره به خاطره‌ای شخصی از فعالیت خود گفت: برای پی‌جویی و دریافت گواهی کشف در استان کرمان حضور داشتم. یکی از مسئولان آقا در این سفر با من همراه بودند. پس از پایان این سفر اقرار کرد که من تاکنون برای این مدت زمان طولانی بهره‌برداری را در کوه‌ها نچرخانده‌ام تا گواهی کشف او را تایید کنم.
کارآفرینان معدنی زن محدودند
معصومی در پاسخ به سوالی مبنی بر سهم زنان در اقتصاد بخش معدن گفت: زنان سهم به نسبت بسیار کمتری در اقتصاد بخش معدن را بر عهده دارند. هرچند طی سال‌های گذشته، نقش زنان در این بخش پررنگ‌تر شده است.
توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که بخش قابل‌توجهی از فارغ‌التحصیلان رشته مهندسی معدن را زنان به خود اختصاص می‌دهند. اما اغلب این افراد امکان حضور در معادن و بهره‌گیری اصولی از علم و دانش خود را پیدا نمی‌کنند. بر همین اساس ما کمتر مسئول فنی خانم در معادن می‌بینیم. به همین نسبت کارآفرین زن در بخش معدن هم کمتر داریم. این فعال معدنی تاکید کرد: بخش معدن ما مشکلات بسیار اساسی دارد. یعنی جدای از حضور زنان و تفکیک جنسیتی که آن را از اساس اشتباه می‌دانم، اعتقاد دارم این حوزه با چالش‌های جدی روبه‌رو است. برنامه‌های غیراصولی و غیرکارشناسی طی سال‌های گذشته زمینه خروج سرمایه را از این بخش فراهم کرده است؛ بنابراین باید این دست مسائل در اولویت قرار گیرد و برای رفع آنها چاره‌ای اساسی اندیشیده شود.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر استقبال زنان از حضور در بخش معدن گفت: زنان نیز تحت‌تاثیر همین فرهنگ هستند. اصولا استقبال زنان برای فعالیت در بخش معدن محدود است و اغلب ترجیح می‌دهند در فعالیت‌های اداری مشغول باشند. به‌عنوان مثال، ما در منطقه سنگان درخواست بسیار محدودی از زنان برای فعالیت در بخش معدن داریم.
سختی کار یا تفکر مردسالارانه؟
محمد کشانی، عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران در گفت‌وگو با صمت و در پاسخ به سوالی مبنی بر نقش زنان در اقتصاد در صنایع معدنی تاکید کرد: زنان در فعالیت‌های صنایع معدنی حضور دارند، هرچند حضور آنها در مقایسه با آقایان کمرنگ‌تر است. بخشی از این موضوع را می‌توان به سختی کار در این حوزه نسبت داد. با این وجود، زنان در برخی سمت‌ها حضور فعالی داشته‌اند و در شرکت‌های بزرگ بخش صنایع معدنی شاهد ارتقای رتبه آنها تا سمت مدیریت هم بوده‌ایم. وی افزود: اما حضور در این جایگاه‌ها علاوه بر توانمندی زنان، به اعتماد مدیران بالادستی نیز منوط است. مدیران باید توانمندی منابع انسانی را فارغ از جنسیت بررسی کند و براساس توانمندی تصمیم بگیرند. درواقع توانمندی، تجربه و تخصص باید در اولویت باشد.
عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران تاکید کرد: هرچند برخی موقعیت‌های شغلی با دشواری‌های ویژه‌ای همراه هستند و در این سمت‌ها از زنان استفاده نمی‌شود. اما در سایر حوزه‌ها همچون فعالیت‌های مالی یا آزمایشگاهی و فنی شاهد حضور پررنگ زنان هستیم.
موانع اثرگذاری زنان
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر نگرش منفی مدیران رده بالا آقا نسبت به ارتقای رتبه زنان گفت: این دست تفکرات در فرهنگ ما نفوذ کرده است. متاسفانه در طول تاریخ اغلب آقایان خود را توانمندتر از زنان دیده‌اند؛ شاید همین موضوع نیز در مواردی مانع حضور پررنگ زنان در اقتصاد و کسب جایگاه‌های اثرگذار ازسوی آنها شده است.
بررسی ساختار مدیریتی شرکت‌های بزرگ بخش معدن و صنایع معدنی کشور حکایت از آن دارد که در این مجموعه‌ها، زنان در سمت‌هایی چون مدیریت عاملی یا حتی معاونت حضور ندارند. علت این محدودیت حضور را از محمد کشانی که سابقه مدیریت مجموعه‌های بزرگی را در بخش معدن و صنایع معدنی بر عهده داشته، جویا شدیم. وی گفت: انتصاب زنان به سمت‌های مدیریتی راحت‌تر از حضور آنان در جایگاه‌های معاونت و مدیریت عاملی پذیرفته می‌شود. به‌عنوان مثال، مدیر خرید مواد اولیه در یک شرکت فولادی با حدود ۳۰ نفر نیروی انسانی سروکار دارد. درنتیجه این ۳۰ نفر که اغلب هم آقایان آنها را تشکیل می‌دهند، راحت‌تر متقاعد می‌شوند که تحت مدیریت یک خانم فعالیت کنند.
اما معاون یک شرکت بزرگ، با چند صد نفر نیروی کار سروکار دارد. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که اغلب مجموعه‌های بزرگ معدنی و صنعتی در شهرستان‌ها واقع شده‌اند. یعنی فرهنگ پذیرش از سوی زنان، برای آنها وجود ندارد. به همین دلیل نیز اغلب مدیران عامل، ریسک انتصاب زنان به سمت‌های معاونت را نمی‌پذیرند.
وی تاکید کرد: این موضوع الزاما ارتباطی با توانمندی زنان ندارد، بلکه افراد زیرمجموعه پذیرش حضور زنان را در این جایگاه ندارند. هرچند در مجموعه‌های کوچک‌تر زنان تا جایگاه‌های معاونت مالی یا اداری نیز پیشرفت می‌کنند. اما باز هم معاونت‌ها بهره‌برداری یا توسعه به زنان سپرده نمی‌شود.
وی افزود: با توجه به موارد یادشده باید اقرار کنیم که زنان در اقتصاد بخش صنایع معدنی، تاکنون جایگاه ویژه و درخوری را پیدا نکرده‌اند. در جامعه ما زنان با محدودیت‌هایی روبه‌رو هستند که مانع بهره‌گیری کامل از تخصص آنها می‌شود. زنانی که بدون محدودیت زمانی و... در کار حضور می‌یابند بسیار کمتر از آقایان هستند. یعنی حضور زنان در فعالیت‌هایی که به کار مداوم نیاز دارد، عموما در فرهنگ ما پذیرفته شده نیست. به‌علاوه آنکه باید تاکید کرد که در فرهنگ ما مراقبت از فرزندان اغلب به زنان سپرده می‌شود. همین موضوع نیز مانع حضور مستمر آنها در موقعیت‌های کاری است. یعنی بسترهای فرهنگی سهم بسزایی در محدود کردن حضور زنان در اقتصاد دارد.
محدودیت‌های ذهنی، اثرگذارند
محمد حیدرزاده از فعالان صنعت سرب و روی در گفت‌وگو با صمت تاکید کرد: در دنیای کنونی محدودیت برای حضور زنان در فعالیت‌های اقتصادی معنا ندارد. کما اینکه طی سال‌های گذشته حضور زنان در صنایع به‌شدت افزایش یافته است. تا جایی که از حضور زنان در برخی حوزه‌ها نسبت به آقایان استقبال می‌شود. از جمله این دسته‌ها می‌توان به بخش مالی، حسابداری، تحقیق و توسعه و.... اشاره کرد. در همین حال کارکرد زنان در بخش آزمایشگاه، در مقایسه با مردان مثبت‌تر ارزیابی می‌شود. حتی از بهره‌وری زنان اغلب رضایت بیشتری داریم. به‌علاوه آنکه عموما اعتماد بیشتری نسبت به فعالیت زنان وجود دارد و از حضور آنها در سمت‌های حساس، استقبال بیشتری می‌شود. معمولا زنان همکاران امن‌تری برای شرکت‌ها محسوب می‌شوند. اغلب تحت‌تاثیر لابی قرار نمی‌گیرند و اخلاقی‌تر فعالیت می‌کنند. همچنین باید تاکید کرد که تعارض کمتری را در محیط کاری ایجاد می‌کنند. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که حضور زنان به تلطیف فضای کار کمک می‌کند. این حضور به‌ویژه در محیط‌های صنعتی حائز اهمیت است. در چنین شرایطی حتی مردها در رفتار و گفتمان خود دقت بیشتری دارند.
وی افزود: هرچند حضور زنان درحال‌حاضر در حوزه‌های صنعتی کمرنگ است، اما به اعتقاد من محدودیتی در این حوزه هم برای ورود زنان وجود ندارد. این فعال صنعت سرب و روی در ادامه و در پاسخ به سوالی مبنی بر دلایل کمرنگ بودن حضور زنان در بخش صنایع معدنی گفت: برخی موقعیت‌های شغلی در حوزه معدن و صنایع معدنی، سخت و زیان‌آور هستند. کار در ارتفاع، کار با تجهیزات مکانیکال و... سخت است. به‌علاوه آنکه اغلب واحدهای معدنی و صنعتی دور از شهرها واقع شده‌اند. در چینی شرایطی رفت‌وآمد و حضور زنان پس از ساعت کاری، دشوارتر است. شاید به همین دلایل برخی کارفرمایان از حضور زنان در برخی موقعیت‌های شغلی، امتناع می‌کنند. وی در پاسخ به سوالی مبنی بر محدودیت برای حضور زنان در عرصه‌های صنعتی گفت: نمی‌توان منکر این دست محدودیت‌ها شد. اما این محدودیت‌ها اغلب ذهنی هستند و مصداق عینی ندارند. کما اینکه درحال‌حاضر در مجموعه‌های صنعتی سرب و روی کشور، زنان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند. زنانی که با سمت مدیر فعالیت می‌کنند در مقایسه با مردان، حتی عملکرد مثبت‌تری را به نمایش می‌گذارند.
جایگاه مدیران ارشد خالی از زنان
حیدرزاده در پاسخ به سوالی مبنی بر حضور زنان در نقش‌های کلان‌تر و اثرگذار در اقتصاد همچون مدیریت عاملی و معاونت‌ها گفت: متاسفانه هنوز شاهد درخشش زنان در این عرصه نیستیم. این ضعف به فضای سنتی جامعه ما باز می‌گردد. از ساختارهای بالای اقتصادی آغاز می‌شود و تا رده‌های پایین هم ادامه دارد. در سایر کشورها شاهد انتصاب زنان در سمت‌هایی چون رئیس‌جمهوری، معاون ریاست جمهوری، وزیر و.... هستیم. یعنی زنان نقش‌های برجسته‌ای را در عرصه سیاست و اقتصاد پذیرفته‌اند. اما این خلأ در کشور ما همچنان وجود دارد. بر همین اساس نیز طبق همین روال شاهد حضور کمرنگ زنان در سمت‌های بالایی و اثرگذار در بخش معدن و صنایع‌معدنی هستیم. بدون تردید محدودیت‌های ذهنی و قیود بر خود نهاده ما ایرانی‌ها، مانع حضور زنان می‌شود و توانمندی این قشر را در همه عرصه‌ها نپذیرفته‌ایم. وی در باره نقش زنان در مجموعه‌های دولتی و خصوصی گفت: اغلب زنان در مجموعه‌های خصوصی از جایگاه بهتری برخوردار هستند. یعنی این محدودیت‌ها در ساختارهای وابسته به دولت، بیشتر است. البته این دست محدودیت‌ها نوشته شده نیستند. بلکه جریان‌های ذهنی این محدودیت‌ها را ایجاد می‌کند. کافی است نگاهی به اطراف خود بیندازیم. اغلب مردها رانندگی زنان را مورد انتقاد قرار می‌دهند. یعنی ما همچنان درگیر چنین موارد ابتدایی هستیم و کار بسیاری برای رفع این دست نگاه‌ها لازم است.
سخن پایانی
کار سخت و زیانبار شعارهایی برای محدود کردن زنان و ایجاد مانعی تازه در مسیر فعالیت آنهاست. اغلب مردان دشواری فعالیت در بخش معدن و صنایع معدنی را دلیلی برای حضور محدود زنان در این بخش عنوان می‌کنند اما در گفت‌وگو با زنان کارآفرین و موثر در این بخش درمی‌یابیم که خود آنان هیچ محدودیت برای خود و هم جنسان خود قابل نیستند. بنابراین امید می‌رود در سایه فعالیت فرهنگی، فضا برای حضور زنان در بخش معدن و صنایع وابسته به آن فراهم شود. تا بدین‌ترتیب امکان بهره‌گیری هرچه بیشتر از ظرفیت‌های این بخش فراهم شود.