صفیه رضایی - گروه صنعت: حضور ملموس کارکنان حفاظت از منابع آب به طور قطع می‌تواند جلوی سوءاستفاده از منابع آبی را بگیرد. البته در کنار حفظ و حراست از منابع آب باید محورهای آموزشی و فرهنگ‌سازی پیرامون مدیریت مصرف آب نیز در دستور کار قرار بگیرد.
امروزه با وجود تشدید بحران آبی، گستره مدیریت منابع آبی نیز دامنه‌دارتر شده است. دیگر تنها تاکید بر مدیریت مصرف و استفاده کمتر از آب در سرلوحه تبلیغات نمی‌تواند راهگشا باشد بلکه آنجایی که بحران آب بیشتر گوشزد می‌شود پای حفاظت و حراست از منابع آبی نیز به میان می‌آید. شاید به همین دلیل باشد که موضوع مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز کشاورزی از یک سال پیش جدی‌تر شده است. بحران آب تا آنجا پیش رفته که در کنار طرح‌های تولید و انتقال آب، تعادل‌بخشی منابع آبی و مدیریت مصرف، نگاه امنیتی به آب جدی‌تر شده است. به‌تازگی نیز خسرو ارتقایی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران از تشکیل یگان ویژه آب خبر داده است. براساس آنچه ایرنا نوشته او گفته: از یک سال پیش وزارت نیرو براساس مصوبه شورای‌عالی امنیت ملی به تشکیل یگان ویژه آب موظف شده و این امر به تایید شورای تامین استان نیز رسیده است. شورای‌عالی امنیت ملی این مصوبه را در اختیار بخش آب وزارت نیرو قرار داده تا همچون سازمان محیط‌زیست که دارای یگان حفاظت است وزارت نیرو نیز برای حفظ و حراست از تاسیسات و منابع آبی کشور طرح یگان ویژه آب را در دستور کار قرار دهد. براساس گفته‌های ارتقایی، این مجموعه باید به لحاظ عملیاتی و قانونی اختیار کافی داشته باشد تا بتواند به جای نیروی انتظامی (ناجا) در زمینه تخریب و تجاوز به حریم و بستر رودخانه و انسداد چاه‌های غیرمجاز وارد عمل شود.
نظارت‌های جدی
البته از آنجایی که بیشتر حجم منابع آبی (حدود ۹۲ درصد) در بخش کشاورزی مصرف می‌شود طبیعی است که همزمان با صیانت از آب‌های زیرزمینی و اجرای طرح تعادل‌بخشی مباحث امنیتی و نظارتی نیز جدی‌تر شود. ازجمله این اقدامات نظارتی را در مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز شاهد هستیم. با وجود حساسیت‌های فعالان کشاورزی مبنی بر جلوگیری از اتهام به بخش کشاورزی و گسترش موج کشاورزهراسی به نظر وزارت نیرو تنها راه‌حل، مسدود کردن این نوع چاه‌های غیرمجاز است.
باید بدانیم که ایران در بین کشورهای دنیا از لحاظ برخورداری از منابع آب در رتبه ۵۰ و در بین این کشورها از لحاظ سرانه منابع آب در جایگاه ۱۱۲ دنیا قرار دارد. اینها بیانگر این است که وضعیت کشور در حوزه منابع آبی خوب نیست و باید فکر اساسی برای این بحران کرد. به علاوه اینکه کشور ما در بخش افت منابع آب و افت سفره‌های زیرزمینی جزو رتبه‌های اول دنیاست که این موضوع در کشورهای دیگر نیز وجود دارد اما در کشور ما شرایط بحرانی‌تر است. کافی است بدانیم بیش از ۳۵۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد که می‌توان گفت هر سال ۲۰ میلیارد مترمکعب آب در کشور از این طریق غارت می‌شود. برای رسیدگی به این مسئله وزارت نیرو نجات آب‌های زیرزمینی را اولویت امسال خوانده است. براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده بین وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط‌زیست و دیگر سازمان‌های ذی‌ربط در ۵ سال آینده یعنی در طول برنامه ششم توسعه می‌توانیم میزان کسری آب سالانه را از آب‌های زیرزمینی جبران کنیم به طوری که اگر میزان برداشت آب زیرزمینی را سالانه ۶ میلیارد مترمکعب کاهش دهیم، می‌توان میزان تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی را با میزان برداشت برابر کرد. علیرضا دائمی، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزیر نیرو به مهر گفته است: پیش‌بینی شده تا پایان سال حدود ۲۰ هزار چاه از مدار بهره‌برداری خارج شود. البته از ابتدای سال تاکنون حدود ۴۸۰۰ چاه آب از مدار تولید خارج شده است.
امنیت آب با اما و اگر
طبیعی است که برای مدیریت این حجم از برداشت غیرمجاز اقدامات امنیتی لازم است که می‌تواند در قالب یگان ویژه آب یا پلیس آب معنا و مفهوم عینی پیدا کند. البته نگاه عمومی جامعه نسبت به امنیتی کردن هر موضوعی تدافعی است یعنی ممکن است مردم یا عموم کشاورزان فکر کنند که در حق آنها جفا می‌شود یا امنیتی کردن مسائل آب بی‌توجهی به نیازهای طبیعی‌شان است. نظر افضلی، نایب‌رییس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی به صمت گفت: چاه‌های کشاورزی که غیرمجاز خوانده می‌شوند باید ساماندهی شوند نه مسدود؛ چراکه چاه‌هایی که زمانی حفر شدند نباید به یکباره غیرقانونی خوانده شوند؛ چون اگر غیرقانونی بودند نباید از ابتدا حفر می‌شدند آن هم در زمانی که این چاه‌ها منبع تامین نیازهای ضروری کشاورزانی است که با آب حاصل از این چاه‌ها روزگار می‌گذرانند از این‌رو باید راهکار معقولی به غیراز انسداد این چاه‌ها مدنظر باشد.
این در حالی است که مدیریت منابع آب وظیفه‌ای مهم و در سطح کلان دارد. مسعود مرادیان، معاون توسعه آبفای کهگیلویه و بویراحمد درباره سازوکار پلیس آب به صمت گفت: پلیس آب برای جلوگیری از مصارف غیرمجاز آب، حراست از منابع آبی و جلوگیری از انشعابات غیرمجاز ایجاد شده است. البته حفاظت از منابع آب یک موضوع حاکمیتی است که در دستگاه‌های اجرایی در جریان است. مرادیان افزود: طرح پلیس آب یا یگان ویژه آب به طور قطع تاثیر مثبتی بر مدیریت منابع آبی خواهد گذاشت؛ چراکه هرچه دایره نظارت بر شبکه موجود آب بیشتر باشد راه برای سوءاستفاده و بهره‌برداری نابجا از منابع آبی بسته خواهد شد. حفاظت از تاسیسات و حضور فیزیکی کارکنان و نگهبانان دستگاه‌های اجرایی می‌تواند اهمیت حفظ منابع آبی را بیشتر کند.
چرا پلیس آب؟
با این حال ممکن است در کنار نگاه جبری نسبت به مسائل مدیریت آب محور مدیریت مصرف بیشتر خودنمایی کند. ممکن است این طرح مخالفانی نیز داشته باشد. هرچند در میان مخالفت‌های خود باز هم اهمیت حفظ منابع آبی نمی‌گذارد که نسبت به طرح حراست از آب بی‌تفاوت باشند. سیدراضی نوری، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی معتقد است: مهم‌ترین ابزار مدیریت چالش‌های آبی فرهنگ‌سازی و استفاده بهینه از آب است. وی به صمت گفت: ممکن است با وجود پلیس آب باز هم افرادی باشند که سوءاستفاده کنند یا بهره‌برداری بهینه از منابع آبی را جدی نگیرند از این‌رو حضور میدانی پلیس آب یا یگان ویژه آب می‌تواند اثربخش باشد.
نوری معتقد است: با وجود اینکه بیشتر حجم آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و یک‌سوم چاه‌های کشاورزی غیرمجاز است باید مسائل آموزشی و فرهنگ‌سازی نیز در کنار مسائل امنیتی حوزه آب دنبال شود. آگاه‌سازی نسبت به راه‌های جلوگیری از تبخیر آب، جلوگیری از هدررفت آب و بروزرسانی تاسیسات آبی باید در کنار حفاظت از منابع آب جدی گرفته شود.
نکته مهمی که به ذهن می‌رسد این است که نباید از امنیتی کردن مسائل آب سوء برداشت شود یا اینکه دستگاه‌های اجرایی چون نتوانسته‌اند بحران آب را مدیریت کنند دست به دامان پلیس شده‌اند بلکه باید در نظر داشت که دولت مجبور است برای تعادل‌بخشی به منابع زیرزمینی داشته‌های آبی را حفظ کند. این حفظ و حراست به درستی تنها از طریق فرهنگ‌سازی جواب نمی‌دهد. شاید در مدیریت مصرف آب شرب، تبلیغات و فرهنگ‌سازی پاسخگو باشد اما در برداشت‌ها یا انشعابات غیرمجاز آب، قوه قهریه می‌تواند یاریگر دستگاه‌های اجرایی باشد.