صفیه‌رضایی - گروه صنعت: خوداتکایی در صنایع زیرساختی با مفهوم سرمایه‌گذاری بیشتر گره می‌خورد. این نکته در صنعت برق که حجم ۹۵ درصدی خودکفایی ایران را رقم زده جای بررسی بیشتر دارد چراکه می‌توان با سرمایه‌گذاری بیشتر در این صنعت حجم تولید و صادرات را بیشتر کرد.
کشور ما در صنعت برق سرآمد است؛ تا جایی که نه تنها نیاز سالانه و اصلی کشور توسط نیروگاه‌ها تامین می‌شود، که قادر هستیم بخشی از آن را هم صادر کنیم. قراردادهای گوناگونی که با کشورهای خارجی بسته می‌شود نیز گویای چنین توانایی است. ظرفیت نیروگاهی کشور به نحوی است که در کشور ۱۲هزار مگاوات برق در نیروگاه‌های برق‌آبی و تجدیدپذیر تامین می‌شود. ۱۱ هزار و ۵۰۰ مگاوات در نیروگاه‌های برق‌آبی بزرگ، ۵۰۰ مگاوات در نیروگاه‌های برق‌آبی کوچک و توربین‌های بادی، ۱۰۰۰ مگاوات در نیروگاه‌های اتمی و بقیه ظرفیت در نیروگاه‌های حرارتی تامین می‌شود. همچنین ظرفیت نصب شده در نیروگاه‌های برق ایران ۷۴ هزار مگاوات است به طوری که تمامی مردم در سراسر کشور به شبکه برق دسترسی دارند. بیش از نیمی از این ظرفیت توسط شرکت‌های ایرانی ساخته، نصب و بهره‌برداری شده که در ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر ایجاد شده است. حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو نیز به تازگی گفته است: درحال‌حاضر ایران صادرکننده خالص برق به ۴ کشور از جمله ترکیه، عراق، افغانستان و پاکستان و صادرکننده خدمات فنی و مهندسی به بیش از ۴۰ کشور جهان است. مهندس محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز در آیین افتتاح دو کارخانه آریا ترانسفو شرق و آریا ترانسفو قدرت گفته است که نیمی از نیروگاه‌های برق کشور با تجهیزات ایرانی ساخته شده و امروز کشور در ۹۵ درصد صنعت برق خودکفاست. توانمندی در این صنعت تا حدی است که با افتخار می‌توان از دو واژه «خودکفایی» و «خوداتکایی» سخن گفت؛ دو واژه‌ای که در تمامی عرصه‌های صنعتی و تولیدی در ابتدای خط به چشم می‌خورند تا حواس صنعتگران بر آن باشد که استفاده از تجهیزات داخلی در تولید محصولات را در اولویت قرار دهند؛ نکته‌ای که در محتوای قانون «حداکثر استفاده از توان فنی و مهندسی، تولیدی، صنعتی و اجرایی کشور در اجرای پروژه‌ها» مصوب مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۵ بر آن تاکید شده است. با این‌همه ممکن است شنیده شود که هنوز در تامین برخی از تجهیزات مورد نیاز برای پروژه‌ها نیازمند واردات هستیم یا اینکه باید دانش فنی ساخت آن تجهیزات را در داخل کشور نهادینه کنیم. از نگاه کلان و اقتصاد صنعتی، این رویکرد پدیده‌ای شناخته‌شده و معمول است؛ چراکه می‌توان در نظر گرفت که حتی پیشرفته‌ترین کشورها نیز در تامین قطعات یا تجهیزات مورد نیاز صنعتی نیازمند کشورهای دیگر باشند. این رویه راهبرد خوداتکایی و خودکفایی را انکار نمی‌کند؛ با این حال هر کشوری که در تولید و تامین تجهیزات مورد نیاز در پروژه‌های زیربنایی و زیرساختی قوی‌تر باشد زمینه صدور خدمات فنی و مهندسی در این صنایع را بیشتر خواهد داشت نظیر خدمات فنی و مهندسی که در کشورهایی همچون عراق توسط مهندسان ایرانی و نیز در ساخت نیروگاه‌ها ارائه می‌شود. علی بخشی، نایب‌رییس سندیکای صنعت برق ایران به صمت گفت: «استاندارد تولید و تجهیزات صنعت برق در کشور درجه بالایی دارد؛ تا جایی که ۹۰ درصد تجهیزات صنعت برق مطابق استانداردهای جهانی در داخل کشور تولید می‌شود و از معدود کشورهایی هستیم که می‌توانیم در دنیا گوی رقابت را در دست بگیریم. »
پیام باقری، عضو هیات مدیره و رییس کمیته صادرات صنعت برق درباره زمینه‌های خودکفایی کامل در صنعت برق به صمت گفت: صنعت برق به ۳ بخش تولید، توزیع و انتقال تقسیم می‌شود و ۹۵ درصد خودکفایی گفته شده به احتساب این ۳ بخش‌هاست. به‌جرات می‌توان گفت در حوزه توزیع و انتقال تا صددرصد خودکفایی وجود دارد. با این حال زمانی که از خودکفایی ۹۵ درصدی صحبت می‌شود به معنی ضعف نیست بلکه ۵ درصد باقیمانده مربوط به بخش تولید و احداث نیروگاه‌های برق است. در این بخش به طور معمول نیازمند تجهیزات خاصی هستیم که در برخی کشورها ساخته می‌شود. البته باز هم تولید نشدن برخی تجهیزات به معنی ضعف نیست چراکه تولید این دستگاه‌ها در کشور ما توجیه اقتصادی ندارد. بسیاری از کشورها نیز هستند که بخش کوچکی از تجهیزات خود را از کشورهای خارجی تهیه می‌کنند چراکه در مرحله نخست باید اصل توجیه‌پذیری اقتصادی ملاک باشد.
تولید صادرات‌محور
باقری در ادامه گفت: با بومی‌سازی فناوری تولید تجهیزات صنعت برق به همت کارشناسان داخلی امروزه می‌توانیم این ادعا را داشته باشیم که این صنعت علاوه بر پیشرفت در تولید داخل در زمینه صادرات نیز یکی از صنایع پیشرو محسوب می‌شود. البته در بخش تولید توربین و موتورهای نیروگاهی شرکت‌های تولیدکننده در کشور ما انگشت‌شمار هستند و به نوعی شرکت مپنا بیشتر در این زمینه فعالیت می‌کند و نسبت به شرکت‌های دیگر پیشرفته‌تر است. این شرکت در تولید توربین‌های بادی، حرارتی نیز پیشرو است هرچند برخی تولیدکنندگان دیگر برای تولید «های‌تک» این دستگاه‌ها اقدام کرده‌اند. در سایر تجهیزات نیروگاهی می‌توان گفت که مشکل خاصی در کشور نداریم و شرکت‌ها می‌توانند این اقلام را تولید کنند. توانایی در صنعت برق تا آنجا پیش رفته که در کنار تولید و تامین تجهیزات، خدمات فنی و مهندسی در این صنعت به کشورهای خارجی صادر می‌شود. پروژه‌های نیروگاهی نیز در کشورهای خارجی اجرا و تمام تجهیزات مورد نیاز این پروژه‌ها در داخل کشور تامین می‌شود. درحال‌حاضر به بیش از ۴۰ کشور دنیا تجهیزات صادر می‌شود از این‌رو صنعت برق ظرفیت صادرات بالایی دارد اما ظرفیت صادراتی که در این صنعت وجود دارد بیش از میزانی است که درحال‌حاضر انجام می‌شود. این مسئله به دلیل وجود موانع بر سر صادرات محصولات «های‌تک» است که گریبانگیر صنعت برق نیز شده است. این در حالی است که یکی از راه‌هایی که می‌تواند صنایع را از رکود خارج کند زمینه‌سازی برای صادرات است. در کنار صدور خدمات فنی و مهندسی و تجهیزات، صادرات و انتقال انرژی برق در دیگری را برای پیشرفت این صنعت می‌گشاید.
خوداتکایی در صنعت زیرساختی برق
محمدرضا هاتف، کارشناس تولید سیستم‌های کنترل نیروگاهی به صمت گفت: بعد از انقلاب اسلامی توسعه نیروگاه‌ها و صنعت برق درحالی در دستور کار قرار گرفت که پیش از آن تمامی فرآیندها در این بخش به‌دست خارجی‌ها انجام می‌شد. در ۲۰ سال بعد از انقلاب اسلامی ما توانستیم بسیاری از بخش‌های ساخت نیروگاه را در کشور بومی‌سازی کنیم به طوری که تمامی بخش‌های زیرساختی تا قبل از دهه ۹۰ در کشور بومی‌سازی شد. تنها بخشی از نیروگاه که تا این زمان بومی‌سازی نشده بود سیستم کنترل نیروگاه بود که شرکت مپنا و شرکت‌های دیگری که کار نصب نیروگاهی را بر عهده دارند تحت لیسانس شرکت‌های خارجی همچون زیمنس، ژنرال الکتریک و... سیستم آن را می‌خریدند. در هیچ صنعتی خودکفایی مفهوم کلی ندارد به ویژه در صنایع زیرساختی که شرکت‌های معدودی در دنیا فعالیت می‌کنند. با این حال سرمایه‌گذاری در صنایع زیرساختی باعث شکوفایی بخش‌های دیگر صنعت و اقتصاد خواهد شد.. پیام باقری در این زمینه به صمت گفت: مقدار زیادی از تلفات در شبکه برق به دلیل این است که با وجود سال‌ها تحریم، امکان بروزرسانی تجهیزات صنعت برق همگام با فناوری روز دنیا را نداشتیم. با این‌همه باید گفت که تجهیزات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری داخل تکافوی این پروژه را خواهد داد و نیازی به واردات در این بخش نداریم.
ظرفیت‌های دیگر در تولید برق
در کنار ظرفیت‌های تولید برق از منابع حرارتی و فسیلی، کشور ما ظرفیت‌های زیادی در تولید برق از منابع خورشیدی و بادی دارد. با این حال تعداد نیروگاه‌ها و مزرعه‌های خورشیدی کمتر از نیروگاه‌های حرارتی و فسیلی است. هرچند در دو سال گذشته کشورهایی نظیر چین، آلمان و ایتالیا اقدام به سرمایه‌گذاری در احداث نیروگاه‌های خورشیدی در ایران کرده‌اند با این‌همه محدودیت‌هایی نیز برای احداث نیروگاه‌های انرژی‌های پاک ازجمله انرژی خورشیدی وجود دارد. برق‌نیوز نوشته است؛ یکی از دلایلی که منجر به توجیه‌ناپذیر بودن توسعه این نیروگاه‌ها در ایران شده مقرون به صرفه نبودن آن در مقایسه با نیروگاه‌های فسیلی است. در تولید برق بادی هم پایین بودن قیمت سوخت فسیلی و تحریم‌های گذشته موانع اصلی توسعه این نوع نیروگاه‌ها به شمار می‌رفت. همچنین سرمایه‌گذاری در انرژی خورشیدی که در مدت ۱۲ سال مستهلک می‌شود، توجیه‌پذیر نیست. البته باید بدانیم که امروزه ۷۴ هزار مگاوات ظرفیت نصب شده نیروگاهی داریم که کمتر از یک درصد این میزان مربوط به انرژی‌های تجدیدپذیر است. در حالی که از مجموع انرژی‌های تجدیدپذیر حدود ۱۰ هزار مگاوات برق می‌توانیم تولید کنیم. با این‌همه ما با آن میزان ظرفیت فاصله زیادی داریم. هرچند همایون حائری، رییس مرکز توسعه صادرات و پشتیبانی صنایع برق و آب در این زمینه به مهر گفته است: «درحال‌حاضر حدود ۳۰۰ مگاوات ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور وجود دارد که براساس برنامه وزارت نیرو قرار است در ۱۰ سال آینده حدود ۸ هزار مگاوات انرژی‌های بادی و خورشیدی به این ظرفیت اضافه شود. » در کنار موضوع مهم استفاده از ظرفیت‌های تولید برق، دایره تولیدکنندگان تجهیزات این صنعت نیز جای بررسی دارد. درواقع تولیدکنندگان در این صنعت اندک هستند و در تولید برخی تجهیزات همچون توربین که نیاز به سطح فناوری بیشتری دارد شرکت‌های کمتری فعال هستند. به عبارتی تولید انحصاری است. این در حالی است که سالانه بین ۵ تا ۷ درصد افزایش تقاضا در صنعت برق وجود دارد؛ یعنی دست‌کم هر سال باید ۵ هزار مگاوات نیروگاه جدید احداث شود از این‌رو چرخه تقاضا در صنعت برق نیاز به سرمایه‌گذاری دارد. این سرمایه‌گذاری در ارتباط غیرمستقیم با تجهیزات بروز و مشارکت سازنده‌های دیگر است. در مجموع زمانی صنایع مادر و پیشرو نیاز به ازدیاد تولیدکننده و سازنده تجهیزات خواهند داشت که دامنه اجرای پروژه‌های مهندسی و خدماتی و پیمانکاری در داخل و خارج کشور بیشتر شود. امید است در سایه اقتصاد مقاومتی و اتکا به شرکت‌های تولیدکننده داخل و تنها با انتقال فناوری روز همچنان در تولید تجهیزات برقی و نیروگاهی سرآمد باشیم.