زنجیره فولاد بخش قابل‌توجهی از تولید ناخالص ملی کشور را به خود اختصاص می‌دهد؛ از این‌رو تلاش برای توسعه این زنجیره و در عین حال، تنظیم بازار آن اهمیت ویژه‌ای دارد.
شاید به همین دلیل نیز بهارستان‌نشین‌ها به‌دنبال التهاب در این بازار و همچنین موج اعتراضات نسبت به گرانی فولاد وارد عمل شدند و طرحی را با عنوان توسعه و تولید پایدار فولاد با رویکرد اصلاح سیاست‌های تنظیم بازار ارائه دادند. هرچند همچنان در تصویب قانون برای فولاد، اما و اگرهای بسیاری وجود دارد، اما چنانچه عزم متولیان امر بر تصویب قانون است، اصلاحاتی در این طرح ضروری به‌نظر می‌رسد، چراکه سروسامان دادن به این زنجیره از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است.
عرضه تمامی محصولات زنجیره فولاد برای فروش داخلی در بورس کالا، یکی از مفادی است که در طرح یادشده مورد توجه قرار گرفته است. در ماده دیگری از طرح مورد بحث نیز صادرات منوط به عرضه تمامی محصولات در بورس کالا و به میزان مازاد عرضه آن در بورس کالا خواهد بود. ورود محصولات بالادستی زنجیره فولاد در بورس کالا از سنگ آهن تا آهن اسفنجی موضوع جدیدی است؛ بنابراین برای بررسی این موضوع با فعالان صنعت سنگ آهن گفت‌وگو کرده و نظر آنها را در این‌باره جویا شده‌ایم.
انتقادات جدی به طرح مجلس وارد است
مهرداد اکبریان، رئیس انجمن سنگ آهن در گفت‌وگو با صمت و ضمن انتقاد به برخی مفاد طرح توسعه و تولید پایدار فولاد گفت: ورود نمایندگان مجلس شورای اسلامی به مسائلی خرد مانند قیمت‌گذاری یک محصول، روالی عادی و منطقی نیست. شاید اگر دولت و متولیان امر در وزارت صنعت، معدن و تجارت طی ماه‌های گذشته اهتمام بیشتری برای رفع این چالش به‌کار می‌بستند، رفع آن امروز به عهده نمایندگان مجلس نبود. با این وجود، همچنان از نمایندگان مجلس انتظار داریم رفع این چالش و تنظیم بازار فولاد را به تشکل‌های صنفی، انجمن‌ها و وزارت صنعت، معدن و تجارت بسپارند.
محدودیت فروش در راه است
رئیس انجمن سنگ آهن در ادامه تاکید کرد: تکیه به بر بورس کالا در طرح یادشده خطای بزرگی است. هرچند به اعتقاد ما بهره‌گیری از مکانیسم بورس برای خرید و فروش محصولات راهکار درستی به‌نظر می‌رسد. در همین حال، بورس ابزار مناسبی برای ایجاد شفایت در قیمت و تعیین میزان عرضه و تقاضا به‌شمار می‌رود. اما محدود کردن مکانیسم بورس به شرکت بورس کالای ایران در طرح مورد بحث اشتباه است.
وی تاکید کرد: در طرح ارائه‌شده از سوی مجلس شورای اسلامی رسما از شرکت بورس کالای ایران نام برده می‌شود. درحالی که ما انتظار داریم این روند به سازکار بورس یا سامانه بورس تغییر کند، چراکه شاید در آینده بورس جدیدی آغاز به‌کار کند؛ بنابراین نباید بورس کالای ایران را به‌عنوان تنها مرجع برای خرید و فروش محصولات در زنجیره فولاد اعلام کرد. این اقدام در ادامه تولیدکنندگان را با انواع محدودیت‌ها و مشکلات روبه‌رو می‌کند.
اکبریان گفت: بورس کالا، یک شرکت خصوصی است که نظارت کافی بر عملکرد آن وجود ندارد. در همین حال باید تاکید کرد که این شرکت خصوصی از امنیت و استحکام کافی برای ورود تمامی معاملات زنجیره فولاد برخوردار نیست. تصمیماتی که امروز برای فولاد اخذ می‌شود، تعیین‌کننده سرنوشت زنجیره فولاد کشور است؛ بنابراین باید با دیدی جامع‌تر در این‌باره تصمیم گرفت. وی برای تشریح هرچه بیشتر موضوع، افزود: دستور کار مورد بحث به این معنی است که برای انتقال چندین تُن فولاد، تمامی محصولات را از کامیون تخلیه و به وانت منتقل کنیم. جابه‌جایی چند تُن فولاد یادشده به این روش هم امکان‌پذیر است اما منطقی به‌نظر نمی‌رسد.
نکته بعدی درباره این بند از طرح یادشده این است که عرضه محصولات زنجیره فولاد در بورس خوب است اما به‌شرطی که در عمل هم تمام محصولات در بورس عرضه شوند و تبعیضی برای برخی حلقه‌ها و برخی تولیدکنندگان وجود نداشته باشد.
رئیس انجمن سنگ آهن افزود: عرضه تمامی محصولات زنجیره فولاد در بورس در سازکار فعالیت خود با مشکلات دیگری روبه‌رو می‌شود. به‌عنوان مثال، فولاد مبارکه، تنها تولیدکننده انحصاری ورق رنگی است. ورود محصولات انحصاری به سازکار بورس، منطقی به‌نظر نمی‌رسد، چراکه رقابت در شرایط تولید انحصاری معنی ندارد.
مانع صادرات نشوید
در همین حال باید خاطرنشان کرد که در ابتدای زنجیره نیز مشکلاتی به‌وجود می‌آید. امکان ورود کنسانتره یا گندله در بورس کالا وجود دارد، چراکه براساس معیاری فرآوری و تولید می‌شوند. اما برای سنگ آهن شرایط فرق دارد، چراکه به‌ازای معادن سنگ آهن، محصول با کیفیت و مشخصات متفاوتاستخراج می‌شود. تیپ‌های گوناگون سنگ آهن کاربردهای گوناگون و بر همین اساس نیز مشتریان بسیار متفاوتی دارند. بنابراین عرضه این محصولات در بورس و مدیریت این روند، بسیار دشوار است.
در همین حال، برخی از انواع سنگ آهن مانند هماتیت‌های کم‌عیار در داخل کشور خریدار ندارند؛ بنابراین در طرح یادشده باید از ورود این‌گونه محصولات به بورس کالا صرف‌نظر شود. اما متاسفانه متولیان این طرح این موضوع را قبول نمی‌کنند و معتقدند همین محصولات نیز ابتدا باید در بورس عرضه و سپس صادر شوند. بدون تردید این دست اقدامات به منزله پیچیده کردن هرچه بیشتر فعالیت ما است.
اگر قرار است همه محصولات در بورس به فروش برسند باید حد و حدود آنها برای هر حلقه از زنجیره فولاد به‌طور جداگانه مشخص شود. به‌عنوان مثال، در ورود یک محصول به بورس، کف و سقف قیمتی و کف و سقف عرضه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چراکه بازار کشور ما به‌شدت بیمار است و عده‌ای از کوچک‌ترین فرصت‌ها استفاده می‌کنند و نظم موجود را بر هم می‌ریزند.
سوءاستفاده ادامه می‌یابد
وی با اشاره به منوط‌شدن صادرات به عرضه محصولات در بورس کالا، گفت: فرض کنید عده‌ای از تولیدکنندگان یک حلقه از زنجیره تصمیم می‌گیرند در یک هفته چندبرابر نیاز کشور را در بورس عرضه کنند. به‌طور قطع بازار کشش خرید این حجم از محصول را ندارد. در چنین شرایطی به‌راحتی مجوز صادرات دریافت می‌شود. درحالی‌که نیاز به این محصول در هفته‌های آتی وجود خواهد داشت.
در همین حال باید خاطرنشان کرد محدودیت‌های یادشده برای مدیریت این سازکار بورس را در کلیشه قیمت‌گذاری می‌اندازد. یعنی عملکرد واقعی بورس زیر سوال می‌رود. باید اقرار کرد که موضوع موردبحث در عمل پیچیده‌تر از تصورات ما و نمایندگان مجلس است.
اصلاح را جدی بگیرید
ازمجموع موارد یادشده این‌گونه برداشت می‌شود که ناپختگی‌های بسیاری در طرح توسعه و تولید پایدار فولاد دیده می‌شود. بنابراین چنانچه اراده حاکمیتی بر این است که حتما مجلس شورای اسلامی تصمیم‌گیر نهایی برای زنجیره فولاد باشد، از متولیان امر انتظار می‌رود زمینه اصلاح این طرح را فراهم کنند، چراکه طرح مورد بحث نواقص بسیاری دارد.
رئیس انجمن سنگ آهن در ادامه این گفت‌وگو با اشاره به بند دیگری از طرح مورد بحث، گفت: در یکی از تبصره‌های طرح مجلس آمده: دولت مکلف است ۵۰ درصد متوسط قیمت جهانی هر تن سنگ‌آهن را به تشخیص وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌عنوان عوارض صادراتی در تمام زنجیره اعمال کند. به‌دنبال اجرایی‌شدن تبصره دیگری از این طرح نیز تمامی معافیت‌های مالیاتی از این زنجیره حذف خواهد شد. موارد یادشده به قدری اشتباه و دور از ذهن هستند که نبود نظرات کارشناسی را در تدوین آنها تصدیق می‌کنند.
زنجیره فولاد بزرگ‌تر از تصورات
به اعتقاد ما در تدوین این طرح، عظمت زنجیره فولاد نادیده گرفته شده است. زنجیره فولاد ۱۲ درصد تولید ناخالص ملی را در اختیار دارد و کلمات و اعداد یادشده در طرح بهارستان‌نشینان در شأن و کفایت این صنعت نیستند؛ بنابراین امید داریم هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی و وزیر صنعت، معدن و تجارت زمینه خروج این طرح از دستور کار مجلس را فراهم کنند.
وی خاطرنشان کرد: راه‌حل‌های بهتری نیز برای ساماندهی زنجیره فولاد وجود دارد. به‌عنوان مثال، مجلس شورای اسلامی به جای طرح و تصویب قوانین، دولت را ملزم کند در مدت یک ماه با کمک بخش خصوصی، تشکل‌ها و کارشناسان به سرعت بخشنامه‌ای را تدوین کند و به‌عنوان طرح در اختیار مجلس قرار دهد.
اکبریان در پایان تاکید کرد: بازار زنجیره فولاد در سال‌های گذشته روزهای خوبی داشت و در عین سلامت فعالیت می‌کرد. یعنی دوره‌ای که بازار براساس مکانیسم سنتی عرضه و تقاضا همه‌چیز را کنترل می‌کرد. در همین حال، قیمت‌ها نیز نرمال بود و تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان از شرایط موجود رضایت داشتند. اما متاسفانه درحال‌حاضر بازار از روند سلامت خارج شده و سوءاستفاده‌گر در این بازار افزایش یافته است. بدون تردید در چنین شرایطی ساماندهی شرایط دشوار است.
ضرورت بازنگری در طرح مجلس
سعید عسکرزاده، دبیر انجمن سنگ آهن ایران در گفت‌وگو با صمت و درباره الزام عرضه تمامی محصولات زنجیره فولاد در بورس کالا گفت: از ابزار بورس و عرضه محصولات ازسوی این ابزار استقبال می‌کنیم و آن را در مجموع مثبت ارزیابی می‌کنیم. فروش محصولات در بورس به منزله افزایش شفافیت در این معاملات است. هرچند این طرح باید در سایه ملاحظاتی اجرایی شود و انتقاداتی به آن وارد است.
دبیر انجمن سنگ آهن افزود: امکان عرضه محصولات برخی حلقه‌های این زنجیره از طریق مکانیسم بورس وجود ندارد. به‌عنوان مثال، امکان عرضه سنگ آهن به‌دلیل دامنه وسیع و تنوع قابل‌توجهی که دارد در بورس کالا میسر نیست. سنگ آهن استخراج‌شده از معادن مختلف به لحاظ عیار، عناصر مزاحم، نوع و... متفاوت هستند و همین تفاوت‌ها زمینه اختلاف در قیمت پایه این محصولات را فراهم می‌کند. اما از حلقه کنسانتره به بعد امکان عرضه و فروش این محصولات در بورس وجود دارد.
در همین حال، امکان عرضه برخی محصولات در حلقه‌های پایین‌دستی نیز از طریق مکانیسم بورس وجود ندارد. ازجمله این محصولات باید به ورق رنگی تولید شده در شرکت فولاد مبارکه اصفهان اشاره کرد، چراکه این محصول تنها یک تولیدکننده دارد و احتمالا عرضه آن در بورس به لحاظ قانونی میسر نیست. اما درمجموع باید اینطور نتیجه گرفت که عرضه محصولات زنجیره فولاد در بورس کالا اقدام مناسبی به‌نظر می‌رسد.
بورس کالا ابزار مناسبی نیست
عسکرزاده در ادامه تاکید کرد: انجمن سنگ آهن ایران به‌دنبال آن است تا طرحی را در این‌باره به کمیسیون صنایع و معادن مجلس، مرکز پژوهش‌های مجلس و سایر نهادهای تصمیم‌گیر در این زمینه ارائه دهد. به‌دنبال آن هستیم که در حلقه‌های نخست زنجیره فولاد که استفاده از بورس کالا، ابزار مناسبی برای فروش محصولات نیست، زمینه عرضه مستقیم این محصولات را در سامانه مستقیم دیگری زیر نظر انجمن سنگ آهن فراهم کنیم تا بدین‌ترتیب عرضه و فروش سنگ آهن در یک فرآیند شفاف انجام شود.
دبیر انجمن سنگ آهن ایران افزود: در همین حال در طرح ارائه‌شده از سوی مجلس شورای اسلامی با هدف تنظیم بازار فولاد، بورس کالا تنها مجموعه‌ای است که امکان عرضه تمامی محصولات فولادی از طریق آن وجود دارد اما این انحصار منطقی به‌نظر نمی‌رسد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود بازار عرضه دومی نیز در کنار بورس کالا شکل بگیرد و امکان عرضه از طریق این بازار نیز فراهم شود.
ضرایب قیمتی حذف می‌شود
دبیر انجمن سنگ آهن ایران در پاسخ به سوالی مبنی بر تغییرات قیمت‌گذاری محصولات در حلقه‌های بالادستی و حذف ضرایب قیمتی در صورت عرضه این محصولات از طریق مکانیسم بورس، گفت: قاعدتا با ورود محصولات ابتدایی زنجیره فولاد به بورس کالا، عرضه و تقاضا تعیین‌کننده نهایی قیمت‌ها خواهند بود. بدین‌ترتیب که قیمت پایه‌ای تعیین می‌شود و درنهایت امید داریم بهره‌گیری از این سیستم به ظهور قیمت عادلانه برای تمامی محصولات زنجیره فولاد منتهی شود.
وی در پایان ورود مجلس شورای اسلامی به قانون‌مند کردن زنجیره فولاد را غیرمنطقی دانست و افزود: ورود مجلس به این حوزه از ۲ جهت غیرمنطقی است. نخست آنکه ورود مجلس به حیطه فعالیت‌های دولت و چنین مسائل خردی اشتباه است. بنابراین از مجلس شورای اسلامی انتظار می‌رود چارچوب‌هایی را مطرح و براساس آن قواعد، دولت را ملزم کند که مصوبات و بخشنامه‌های مربوط را تدوین کند. بدون تردید این اقدام نتایج مثبت‌تری را به همراه دارد.
اگر ما قانون را به بوته آزمایش و اجرا بگذاریم و بعد از ۲ ماه متوجه شویم، نواقصی دارد و نیاز به اصلاح آن به‌شدت احساس می‌شود، تغییر و اصلاح آن به‌راحتی ممکن نخواهد بود. این درحالی است که بخشنامه‌های صادرشده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌راحتی اصلاح می‌شود. اما فرآیند اصلاح و تغییر قانون بسیار دشوار است، چراکه نیازمند اخذ رأی مثبت دوسوم نمایندگان مجلس شورای اسلامی است. بنابراین اصلاح آن دشوار و طولانی خواهد بود و به فرصت‌سوزی جدی منجر می‌شود.
سخن پایانی
افزون بر اینکه تصویب قانون برای زنجیره فولاد منطقی به‌نظر نمی‌رسد باید تاکید کرد که به طرح ارائه‌شده از سوی مجلس شورای اسلامی نیز ایرادهایی جدی وارد است که رفع آنها ضروری هستند. اگر این مفاد در قالب قانون درآیند، تغییر مجدد آنها بسیار دشوار خواهد بود؛ بنابراین از متولیان امر درخواست می‌شود ابتدا در روند این طرح و قانونی شدن آن تجدیدنظر کنند. در ادامه نیز برای ساماندهی به زنجیره فولاد از نظرات کارشناسان و فعالان در تمام حلقه‌های این زنجیره بهره بگیرند.