در حال‌حاضر ظرفیت‌سازی خوبی برای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در کشور انجام‌شده اما توجه کافی به تامین سایر الزامات موردنیاز این صنعت نشده است. همین بی‌توجهی به تامین زیرساخت‌ها نیز تحقق تولید این هدف را با اماواگر روبه‌رو می‌کند. توسعه صادرات یکی از مهم‌ترین الزامات تداوم تولید است؛ با این وجود، این موضوع نیز آن‌طور که باید و انتظار می‌رود موردتوجه سیاست‌گذاران قرار نگرفته است. در همین حال، حتی شاهد از دست رفتن بخشی از بازارهای صادراتی ایران نیز بوده‌ایم. برای بررسی این موضوع با کیوان جعفری‌طهرانی، تحلیلگر ارشد بازار بین‌المللی به گفت‌وگو پرداخته‌ایم. متن کامل گفت‌وگوی صمت با این کارشناس بازارهای کالایی جهان را در ادامه می‌خوانید.

روند توسعه صنعت فولاد ایران را در طول سال‌های گذشته چطور ارزیابی می‌کنید؟ 

ایران در طول سال‌های اخیر توانسته در جایگاه دهمین فولادساز برتر جهان قرار گیرد. براساس طرح جامع فولاد در افق ۱۴۰۴، تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری‌شده که با توجه به شرایط موجود و ظرفیت‌سازی‌های انجام‌شده، تحقق آن دور از ذهن به‌نظر نمی‌رسد. 

با این وجود باید خاطرنشان کرد ظرفیت‌سازی برای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد، تنها مسئله پیش‌روی ما نیست، بلکه بازارسازی و حضور در بازارهای جهانی نیز به‌اندازه ظرفیت‌سازی در این صنعت اهمیت دارد. 

صنعت فولاد ایران در حوزه بازاریابی بین‌المللی و فروش محصولات به بازارهای جهانی پیشرفت کافی نداشته و این درحالی است که در همین شرایط برخی کشورها اقدامات اساسی برای توسعه حضور خود در بازار جهانی ترتیب داده‌اند. 

به‌عنوان مثال، چندی پیش شرکت فولاد Sulb، تولیدکننده محصولات فولاد ساختمانی مستقر در بحرین، اسکله جدیدی در شهرک صنعتی سلمان در الحد بحرین افتتاح کرد. این اقدام با هدف توسعه صادرات اجرایی و حدود ۲۰ میلیون دلار برای آن هزینه شده است.

متاسفانه این مسائل در ایران موردتوجه قرار نگرفته‌ و برای توسعه ظرفیت‌های بندری کشور آن‌طور که باید و انتظار می‌رود، سرمایه‌گذاری انجام نشده که همین موضوع در آینده نزدیک به چالشی در مسیر صادرات فولاد ایران بدل خواهد شد. این کمبود علاوه‌بر حوزه بنادر در سایر بخش‌های زیرساختی همچون توسعه راه‌های جاده‌ای و ریلی که همگی از الزامات توسعه صنعت فولاد هستند نیز به چشم می‌خورد.

براساس اهداف برنامه ششم توسعه باید ۹.۵ میلیارد دلار در حوزه زیرساخت‌های موردنیاز صنایع شامل شبکه برق، جاده، بنادر، فرودگاه‌ها و... سرمایه‌گذاری می‌شد اما این هدف‌گذاری محقق نشد.

 بر همین اساس نیز در امسال شاهد کمبود برق موردنیاز فولادسازان بودیم که از میزان تولید آنها کاست و در حال‌حاضر نیز صحبت‌هایی درباره قطعی گاز مطرح می‌شود. با وجود ضعف‌های ساختار یادشده، توسعه صادرات در صنعت فولاد متناسب با هدف‌گذاری‌ها ممکن نیست. 

حتی اگر ایران ۵۵ میلیون تن فولاد هم تولید کند اما نتواند آن را از طریق شبکه جاده‌ای و ریلی با نرخ مناسب به بنادر حمل کند، نرخ صادراتی آن ‌به‌صرفه نخواهد بود و بدین‌ترتیب نمی‌توانیم سهمی از بازار صادراتی جهان را در اختیار بگیریم. 

بنابراین به اعتقاد من نگرانی درباره ظرفیت تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴ وجود ندارد، بلکه مانع اصلی در زمبنه سرمایه‌گذاری روی پروژه‌های زیربنایی کشور است. البته بخشی از ضعف‌های موجود را باید ناشی از تحریم و شرایط خاصی دانست که امکان جذب سرمایه خارجی را به کشور فراهم نکرده است.

چه انتقادهایی بر روند توسعه صنعت فولاد کشور وجود دارد؟ آیا در این مسیر به تولید محصولات پیشرفته هم توجه شده است؟

صنعت فولاد ایران در مسیر تولید فولاد ساختمانی و مصارف عمومی توسعه‌یافته و این در حالی است که بسیاری از کشورها برای تغییر مسیر فولادسازی خود و تولید محصولاتی پیشرفته از سال ۲۰۲۵ یا زودتر، برنامه‌ریزی کرده‌اند.

 در این میان، چین در رده نخستین کشورهایی است که به تغییر روند فولادسازی روی آورده و درصدد است به‌جای تولید انبوه فولاد، محصولات خاص یا آلیاژی تولید کند. در چنین شرایطی، انتظار می‌رود ایران نیز به سمت تولید محصولاتی باکیفیت و ارزش‌افزوده بالاتر پیش برود. 

در طول ۲ سال گذشته و با همه‌گیری ویروس کووید ۱۹ در جهان، تغییراتی در عملکرد صنایع رخ داد. به‌عنوان مثال، بسیاری از شرکت‌های بزرگ حمل‌ونقل دریایی و کشتی‌سازی به ورشکستگی رسیدند و درنتیجه ترجیح دادند کشتی‌های خود را تخریب و قراضه‌های فولادی حاصل از آنها را به فروش برسانند. در همین زمان، بسیاری از کانتینرهای حمل بار نیز به قراضه تبدیل و فروخته شدند. 

حال با گذر از بحران همه‌گیری کرونا و بهبود پاندمی در سطح جهان، حمل‌ونقل دریایی بهبود یافته و نیاز به کشتی و کانتینر احساس می‌شود که همین موضوع نیز زمینه افزایش تقاضا برای فولاد را فراهم کرده است.

 نرخ کانتینرهای ۲۰ فوتی قبل از پاندمی کرونا ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ دلار بود که این رقم درحال‌حاضر به حدود ۷۰۰۰ دلار رسیده و حتی انتظار می‌رود به ۸۰۰۰ دلار نیز افزایش یابد.

 در چنین شرایطی، تقاضا برای فولادهای خاصی که در این صنعت کاربرد دارند، افزایش قابل‌توجهی یافته است.

بنابراین می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که فعالان صنعت فولاد ایران نیز باید با رصد شرایط حاکم بر کشور به سمت تولید فولاد باکیفیت یا محصولات خاص که تقاضای قابل‌توجهی برای آنها وجود خواهد داشت، پیش بروند. ایران در رده تولیدکنندگان ورق فولادی است، با این وجود، تاکنون به‌طور عمده به صنعت کانتینرسازی روی نیاورده است. 

این در حالی است که بسیاری کشورها مانند پاکستان و هند یا کشورهای ساحلی همچون اندونزی و بنگلادش به این صنعت روی آورده‌اند. تولید کانتینر در رده صنایع پیشرفته قرار ندارد اما ارزش‌افزوده قابل‌توجهی ایجاد می‌کند. از مجموع موارد یادشده می‌توان این‌طور برداشت کرد که توسعه محصولات فولادی کشور تاکنون در مسیر درستی نبوده است. 

در واقع باید به‌جای تولید فولاد میانی یا نهایی موردمصرف عام به سمت ساخت محصولات خاص موردنیاز جهانی پیش برویم. البته این تقاضا نیز ممکن است در طول سال متفاوت باشد.

توسعه صادرات را چه میزان بر تداوم تولید موثر می‌دانید؟ آیا روند توسعه صادرات فولاد ایران به‌خوبی پیش رفته است؟

توسعه صادرات در صنعت فولاد ایران در طول سال‌های گذشته آن‌طور که باید و منطبق با روند رو به رشد تولید در این صنعت، پیش نرفته است. بیشترین صادرات فولاد ایران در سال ۹۸ و برابر با ۸.۵ تا ۹ میلیون تن گزارش شده است. حجم صادرات ایران در سال گذشته کاهش یافت.

عملکرد صنعت فولاد ایران در امسال نیز تحت‌تاثیر قطعی برق در تابستان قرار گرفت و احتمال می‌رود واحدهای فولادسازی کشور در ماه‌های سرد سال با کمبود گاز نیز مواجه شوند. 

در چنین شرایطی از میزان تولید این صنعت به‌شدت کاسته و به‌دنبال آن صادرات و فروش این محصولات در بازار جهانی نیز محدود خواهد شد؛ بنابراین از سیاست‌گذاران انتظار می‌رود ضمن توجه به اثرگذاری صادرات بر تداوم تولید، زمینه ارتقای فروش این محصول را در بازار جهانی فراهم کنند. 

در افق ۱۴۰۴، سناریوهای متفاوتی برای صادرات فولاد کشور در نظر گرفته‌شده و هدف صادرات این محصول برابر ۱۲، ۱۵ یا ۲۰ میلیون تن عنوان‌شده است. بدون تردید تحقق هدف صادراتی ۲۰ میلیون تن فولاد با توجه به شرایط موجود و مقدار تولید فولاد مقدور نیست اما می‌توان با برنامه‌ریزی درست در مسیر ارتقای جایگاه صادراتی فولاد ایران در بازار جهانی برای حداقل صادرات ۱۲ تا ۱۵ میلیون تن تلاش کرد. 

سرانه مصرف فولاد کشور در ۴ سال گذشته ۲۵۷ کیلوگرم به‌ازای هر نفر برآورد شده بود. این رقم در سال گذشته به روایتی به حدود ۱۳۰ کیلوگرم کاهش یافته؛ بنابراین صادرات مازاد نیاز یادشده ضروری است.

ظرفیت کشورهای همسایه را در توسعه صادرات ایران، چه میزان مهم می‌دانید؟

ایران در طول سال‌های گذشته سهم قابل‌توجهی از بازار صادراتی فولاد خود به کشورهای همسایه را از دست داده است. بخشی از محصولات فولادی ایران در طول سال‌های گذشته به کشور عراق صادر می‌شد اما مدتی است این کشور روی محصولات فولادی ما از جمله میلگرد عوارض وارداتی وضع کرده است.

 ترکیه نیز بازاری برای فروش محصولات میانی فولاد ایران همچون بیلت بود که با وضع عوارض از دست رفت. 

فروش فولاد ایران در بازار افغانستان نیز با حضور طالبان در این کشور با چالش‌های جدی روبه‌رو شده است. درحال‌حاضر هم شانسی برای حضور موفق در این بازار نداریم، مگر اینکه سیاست دقیقی برای این حضور پررنگ تدوین شود.

کشورهای جنوب‌شرق آسیا نیز در گذشته بازار فروش محصولات میانی فولاد ایران بودند اما درحال‌حاضر کشوری مانند ویتنام توانسته صنعت فولاد خود را توسعه بخشد.

 این کشور اکنون نه‌تنها دیگر خریدار فولاد ایران نیست، بلکه محصولات خود را به چین صادر می‌کند و به رقیبی برای فولادسازان ما بدل شده است. 

کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز روی تولید محصولات پایین‌دستی به طریقی عوارض گذاشته‌اند. 

به‌طور مثال، ابوظبی-امارات‌متحده عربی، حدود دو ماه پیش اعلام کرد اگر سازندگان مسکن این کشور از محصولات فولادی ساخت امارات استفاده کنند، از معافیت‌های خاص مالیاتی برخوردار خواهند شد؛ در چنین شرایطی طبیعتا فروش فولاد ایران در این بازار از رونق خواهد افتاد.

در میان کشورهای همسایه، پاکستان از ظرفیت خوبی برای مصرف فولاد برخوردار است. این کشور در حال‌حاضر چندین پروژه جدید بریکت‌سازی با فناوری میدرکس را در دستور کار دارد. 

مشارکت پاکستان با چین در اجرای طرح مبتکرانه کمربند و جاده، یکی از محرک‌های اصلی توسعه فولادسازی و افزایش تقاضا از سوی این کشور برای مصرف فولاد خواهد بود.

 در حال‌حاضر راه‌آهنی به طول ۳۰۰۰ کیلومتر از بندر گوادر پاکستان تا شهر کاشگر در ایالت سن‌کیانگ چین در حال احداث است.

 در همین حال مقررشده خط لوله‌ای برای واردات نفت چین احداث شود. اجرای پروژه‌های یادشده نیازمند فولاد است. 

بر همین اساس نیز مقررشده چین در این کشور واحدهای فولادسازی احداث کند. با این وجود، همچنان اجرای این پروژه به‌منزله افزایش تقاضا برای مصرف فولاد است و می‌توان به پاکستان به‌عنوان بازاری برای عرضه فولاد نگاه کرد.

با توجه به آنکه بخشی از فولاد تولیدشده در ایران به چین صادر می‌شود، سیاست‌های این کشور در حوزه فولاد را چه میزان بر عملکرد تولید و صادرات فولاد ایران موثر می‌دانید؟

چین برای ایران بازار هدف صادراتی موقت است و سیاست‌های این کشور بسته به زمان تغییر می‌کند. این کشور در حال‌حاضر برنامه کاهش تولید فولاد با هدف کنترل آلودگی هوا را در دستور کار داشته و در همین حال قصد دارد این سیاست را تا پایان برگزاری المپیک و پارالمپیک زمستانی در اوایل ماه مارس و اواخر اسفند ۱۴۰۰ ادامه دهد.

سایر سیاست‌های چین برای فعالیت صنایع فولاد در نشست سالانه کنگره خلق چین در ماه مارس ۲۰۲۲ تصمیم‌سازی خواهد شد و باید تا زمان برگزاری این کنگره منتظر ماند. البته چین امتیازاتی را برای کشورهایی که با آنها قرارداد یا تفاهمنامه همکاری دارد، در نظر می‌گیرد اما درحال‌حاضر هنوز وضعیت تفاهمنامه ۲۵ سال ایران و چین مشخص نیست. 

علاوه بر این، با قدرت گرفتن طالبان در افغانستان، جایگاه افغانستان برای حضور در این تفاهم همکاری با چین جلوتر از ما است؛ بنابراین چین بازار بلندمدتی نیست و باید به فکر تولید محصولاتی برای بازارهای جدید باشیم تا بتوانیم صادرات خود را ادامه دهیم.

کشور چین قصد دارد در افق ۲۰۳۰ صنعت فولاد خود را به صنعتی سبز بدل کند و بسیاری از فولادسازان این کشور تحقق هدف یادشده را از هم‌اکنون آغاز کرده‌اند. 

شرکت بائواستیل به‌عنوان بزرگ‌ترین فولادساز چین در سال گذشته میلادی توانست ۱۱۵ میلیون تن فولاد تولید کند و در جایگاه بزرگ‌ترین فولادساز جهان هم قرار گیرد. این شرکت در امسال با چند واحد فولادسازی دیگر در چین ادغام شد و انتظار می‌رود تولید خود را در امسال میلادی به ۱۵۰ میلیون تن افزایش دهد و رکوردی جدید ثبت کند. این شرکت هم در نظر دارد از سال ۲۰۲۳ تولید فولاد سبز را آغاز و این هدف را تا پایان سال ۲۰۳۰ نهایی کند.

در چنین شرایطی، کشور چین در نظر دارد از میزان تولید فولاد خود بکاهد و سناریوهای متفاوتی را برای اجرای این طرح اعلام کرده است.

 این کشور انتظار دارد تا سال ۲۰۳۰ حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیون تن از میزان تولید فولاد خود بکاهد و در همین حال، روی تولید فولادهای خاص با قیمت‌های بالاتر سرمایه‌گذاری کند. 

بدون تردید این اقدام زمینه ارزآوری هرچه بیشتر برای این کشور را فراهم می‌کند. روند اتخاذشده از سوی چین درست است و انتظار می‌رود از سوی ایران نیز دنبال شود.