در طول سال‌های اخیر، موضوع حیوانات بی‌سرپرست و چالش‌های ناشی از افزایش جمعیت این‌گونه‌ها، به یکی از گفتمان‌های رایج در میان مردم و مسئولان بدل شده، تا جایی‌که از این حیوانات به‌عنوان معضل نام برده می‌شود که سلامت انسان و محیط‌زیست را به خطر انداخته‌اند و حال باید فکری برای آنها کرد. این در حالی است که انسان در قبال این حیوانات بی‌سرپرست که اساسا در تعامل با انسان شکل گرفته و رشد یافته‌اند، مسئول است؛ یعنی در کنار مشکلات گسترش جمعیت این حیوانات، نباید نسبت به شرایط اخلاقی مواجهه با این جانداران، بی‌تفاوت بود. جامعه بین‌المللی حقوق حیوانات (ISAR)، در سال ۱۹۹۲، سومین شنبه ماه اوت را روز بین‌المللی حیوانات بی‌سرپرست نامید. با توجه به گسترش فرهنگ نگهداری از حیوانات خانگی همچون سگ و گربه در سال‌های اخیر در ایران و نیاز غیرقابل انکار انسان‌ها به معاشرت با حیوانات و همچنین گسترش جمعیت حیوانات بدون سرپرست، این روز، فرصتی را فراهم کرده که در تعامل با متخصصان این حوزه، راهکارهای درست و اخلاقی مدیریت جمعیت حیوانات بدون سرپرست را بررسی کنیم. بدون تردید ازدیاد جمعیت این‌گونه‌های رها در طبیعت به‌منزله وارد شدن آسیب‌های جدی به طبیعت است. با این وجود، انسان نباید و نمی‌تواند نسبت به این موجودات بی‌تفاوت باشد یا اقدام به کشتار آنها کند. با توجه به بند ۱۵ ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها، این نهاد در قبال کنترل حیوانات ولگرد و بیماری‌زا مسئول است، اما کشتار بی‌رحمانه سگ‌ها جزو این بند قانونی نیست و هیچ نتیجه مثبتی هم به‌دنبال ندارد.

حیوانات، همراه همیشگی انسان

نادر عسکری، استاد و کلینیسین دامپزشکی در گفت‌وگو با صمت و درباره تعامل میان انسان و حیوانات بی‌سرپرست، اظهار کرد: زندگی حیوانات در کنار انسان، سابقه چند میلیون ساله دارد. ما براساس مسئولیت انسانی، اخلاقی و حتی شرعی نسبت به حیوانات وظایفی را بر عهده داریم. در طول سال‌های گذشته و با پیشرفت علم پزشکی و دامپزشکی، مسئولیت انسان در قبال حیوانات بیشتر هم شده است. در چنین شرایطی، از انسان‌ها انتظار می‌رود اگر توانایی حمایت از حیوانات را دارند، در اجرای آن کوتاهی نکنند.

آسیب‌شناسی حمایت از بی‌سرپرست‌ها

این متخصص دامپزشکی افزود: حمایت از حیوانات بی‌سرپرست اقدامی مثبت و حتی انسانی است و خوشبختانه در طول سال‌های اخیر، بسیاری از افراد، مشتاق حمایت از حیوانات بی‌سرپرست شده‌اند و همین موضوع می‌تواند به راه‌حلی برای رفع مشکلات گسترش حیوانات بدون سرپرست بدل شود.

عسکری درباره ساماندهی حیوانات بی‌سرپرست گفت: در طول سال‌های گذشته شاهد افزایش قابل‌توجه حضور سگ‌های بی‌سرپرست در جامعه بوده‌ایم. رشد قابل‌توجه جمعیت این سگ‌ها، آسیب‌هایی را به‌دنبال دارد؛ بنابراین باید اقدامات مناسبی برای مدیریت جمعیت این حیوانات اجرایی شود.

این استاد دانشگاه دامپزشکی توضیح داد: بدون تردید حضور این حیوانات به‌صورت آزادانه در طبیعت خطراتی را به‌دنبال دارد و بر همین اساس، بسیاری از کشورها اقدام به ساماندهی، عقیم‌سازی و ارتقای سلامت این حیوانات کرده‌اند. اقدامات انجام‌شده مانع خلق گونه‌های بین‌حیوانی همچون گرگاس(توله مشترک سگ و گرگ با عنوان گرگاس خوانده می‌شود که موجودی بسیار خطرناک است و ایجاد آن درست نیست؛ بنابراین با راهکارهایی زمینه رفع این دست اختلالات ایجاد شده است.) می‌شود. بنابراین می‌توان با ایجاد پناهگاه، این حیوانات را در مکان مناسبی اسکان داد و از آنها مراقبت کرد.

عسکری اظهار کرد: البته شهرداری در سال‌های اخیر، اقدام به راه‌اندازی پناهگاه در مناطق گوناگون کرده است. در همین حال، بودجه‌هایی را به این پناهگاه‌ها اختصاص داده و با راه‌اندازی مراکز درمانی و... به‌دنبال مدیریت جمعیت این حیوانات بی‌سرپرست بوده است. با این وجود در مواردی این اقدامات در اجرا با چالش‌هایی روبه‌رو می‌شوند. بنابراین باید با نظارت هرچه بیشتر بر عملکرد این پناهگاه‌ها، زمینه مدیریت زیست حیوانات بی‌سرپرست فراهم شود.

وی تاکید کرد: در این میان، همکاری شهرداری‌ها با نظام دامپزشکی، به‌عنوان نهاد مسئول در بخش دامپزشکی، به روند درست حمایت از حیوانات بی‌سرپرست کمک می‌کند؛ در نتیجه امید می‌رود چنین تعاملی میان نهادهای یادشده آغاز شود.

عسکری افزود: پس از پناه دادن حیوانات بی‌سرپرست در پناهگاه‌ها باید با هدف کنترل جمعیت، اقدام به عقیم‌سازی این حیوانات کرد و همزمان مشکلات و بیماری‌های این حیوانات درمان شود. عقیم‌سازی، اصلی‌ترین اقدام در فرآیند کنترل جمعیت حیوانات بدون سرپرست است. بدون تردید بسیاری از مردم و حتی دامپزشکان با فراهم شدن شرایط، از این‌گونه اقدامات، حتی به صورت داوطلبانه، حمایت می‌کنند.

وی گفت: مرحله بعدی ساماندهی حیوانات بی‌سرپرست، واگذاری آنها به خانواده است. بسیاری از افراد، خواستار حمایت و نگهداری از این حیوانات هستند و در واقع کمک‌های مردمی می‌تواند به اصلی اثرگذار در اجرای چنین فرآیندهایی تبدیل شود.

این مدرس دانشگاه افزود: دانشکده‌های دامپزشکی نیز از امکاناتی برای درمان حیوانات بی‌سرپرست برخوردار هستند؛ بنابراین چنانچه تعاملی میان نهادهای مسئول حیوانات خانگی و دانشکده‌های دامپزشکی برقرار شود، مسیر ساماندهی این حیوانات تسریع و تسهیل خواهد شد.

غذارسانی، آری یا خیر؟

عسکری درباره غذادهی مردم به حیوانات بی‌سرپرست، گفت: غذادهی مستقیم به این حیوانات اقدام مثبتی نیست، چراکه به دست‌آموز شدن آنها منجر می‌شود. این حیوانات عموما توان لازم برای تامین غذا و نیاز به دخالت مستقیم انسان برای حمایت و غذارسانی ندارند. با این وجود می‌توان در صورت لزوم این غذارسانی را به‌طور غیرمستقیم انجام داد.

وی گفت: غذارسانی به حیوانات بی‌سرپرست و نیازمند کمک، نیاز به آموزش دارد. در مواردی مردم بازمانده غذای خود را به حیوانات می‌دهند که می‌تواند برای سلامتی آنها مضر و حتی در مواردی خطرناک باشد؛ یعنی در مواردی شاهد بروز انواع مسمومیت‌ها در حیوانات بی‌سرپرست به‌دلیل غذارسانی غیراصولی هستیم. از این‌رو لازم است این حمایت‌ها اصولی باشد تا نتیجه مثبتی حاصل شود.

وی با اشاره به درمان حیوانات مریض با کمک انسان، اظهار کرد: زندگی این حیوانات در کنار انسان، سابقه بسیار طولانی دارد و زیست ما به‌صورت ناخودآگاه بر فرآیند زندگی این حیوانات اثرگذار است و می‌توان گفت، انسان در قبال این حیوانات، وظایف بسیاری بر عهده دارد.

عسکری در پاسخ به سوالی مبنی بر کشتار سگ‌ها با هدف کنترل جمعیت حیوانات بی‌سرپرست، گفت: این اقدامات به هیچ عنوان انسانی نیست و تاثیری بر کنترل جمعیت این‌گونه ندارد. درنتیجه باید راهکارهای کنترل جمعیت حیوانات در مشورت با متخصصان و نهادهای مسئول در این بخش اجرایی شود. وی با اشاره به انتشار خبری مبنی بر کشتار سگ‌های یک پناهگاه در هفته‌های گذشته، اظهار کرد: کشتن حیوانات پناهگاه که عقیم شده‌اند و بیماری‌های آنها کنترل شده، اشتباه‌ترین اقدام است. این کار به صورت انفرادی و خودسرانه انجام می‌شود، با این وجود، انتظار می‌رود نظارت بیشتری بر اقدامات مسئولان امر در فرآیند کنترل جمعیت حیوانات وجود داشته باشد. اگر این اقدامات با همکاری نهاد‌های صاحب صلاحیت انجام شود، بسیاری از مشکلات برطرف خواهد شد و شاهد چنین وقایع تلخ و غیرانسانی نخواهیم بود.

این مدرس دانشگاه در پایان تاکید کرد: کشتار سگ‌ها و بی‌توجهی به شرایط سلامت آنها حتی از منظر فقه اسلامی نیز ممنوع است. تا جایی‌که محمدعلی‌راد، استاد وقت دانشکده دامپزشکی تهران از بنیان‌گذار انقلاب اسلامی درباره غذادهی و درمان حیوانات بی‌سرپرست سوالاتی را مطرح کرده بودند و ایشان نیز تاکید کرده‌اند که فعالیت‌های دامپزشکی در حوزه معالجه حیوانات مانع ندارد؛ بنابراین از مسئولان و سیاست‌گذاران انتظار می‌رود با دقت‌نظر بیشتری در حوزه مدیریت این حیوانات عمل کنند.

فعالان محیط‌زیست خواستار کشتار حیوانات نیستند

محمد درویش، فعال محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: کشورهای غربی، اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته در طول سال‌های گذشته با معضل سگ‌های بدون صاحب روبه‌رو بوده‌اند و تجربه مناسبی در برخورد با این موضوع یافته‌اند. در این فرآیند، شیوه‌نامه مناسبی در مواجهه با مسئله سگ‌ها و گربه‌های بی‌سرپرست تدوین شده است.

وی افزود: سگ‌ها و گربه‌ها، حیواناتی هستند که باید در کنار انسان زندگی کنند. اگر در خیابان‌های شهرهای اروپایی بچرخید، به‌ندرت با سگ و گربه بدون صاحب روبه‌رو می‌شوید، چراکه شهرداری‌ها موظف هستند این حیوانات بدون صاحب را از سطح شهر جمع‌آوری و در اقامتگاه‌های استاندارد نگهداری کنند تا افرادی، متقاضی نگهداری از این حیوانات بی‌سرپرست شوند.

کوتاهی دولت در حمایت از حیوانات

درویش گفت: متاسفانه در کشور ما، دولت در انجام وظایف خود در قبال حیوانات بی‌سرپرست کوتاهی می‌کند. این در حالی است که شهرداری‌ها باید مشکل سگ‌های بدون صاحب را رفع کنند. سگی که صاحب ندارد نباید به‌آسانی در معابر عمومی باشد. وی افزود: در همین حال، شاهد برخوردهای شدید با صاحبان سگ‌ها و گربه‌ها هستیم. علاوه بر این، اجازه سگ‌گردانی در مناطق گوناگون به سرپرستان سگ‌ها داده نمی‌شود.

این در حالی است که سگ‌ها نیازمند تردد و گردش در محیط باز هستند. این سخت‌گیری‌های غیراصولی، آسیب‌هایی را به این حیوانات خانگی و سرپرستان آنها تحمیل می‌کند.

درویش خاطرنشان کرد: البته انتظار می‌رود در فرآیند سگ گردانی، اصول مراقبتی و بهداشتی نیز از سوی سرپرستان سگ‌ها اجرایی شود. به‌عنوان مثال، سرپرستان سگ‌ها، مدفوع حیوان خانگی خود را در خیابان رها نکنند و آن را جمع‌آوری کنند. با این وجود، انکار پدیده به سرپرستی گرفتن حیوانات از سوی خانواده‌ها، غیراصولی است و این موضوع را به مسئله‌ای حاد بدل می‌کند. کما اینکه در حال حاضر سخت‌گیری‌های دولت و سیاست‌گذاران موجب شده غذارسانی یا امدادرسانی به حیوانات بی‌سرپرست به مخالفت با دولت تلقی شود. ایجاد چنین فضایی به‌شدت اشتباه است و معضلاتی را به‌دنبال دارد. در واقع برای رفع این معضلات باید گفت‌وگوی جدی‌تر و منطقی‌تری پیرامون این بحث‌ها شکل بگیرد.

وی تاکید کرد: بدون تردید فعالان محیط‌زیست طرفدار کشتار سگ‌های بدون سرپرست نیستند. اصولا از یک فعال محیط‌زیستی انتظار می‌رود، طرفدار کشتار سگ‌ها نباشد. هیچ فعال محیط‌زیستی نباید از مرگ هیچ زیست‌مندی، خوشحال باشد؛ بنابراین خواهان آن هستیم که مطابق پروتکل‌های جهانی، سگ‌های بدون صاحب جمع‌آوری شوند.

دلایل رشد جمعیت بی‌سرپرست‌ها

این فعال محیط‌زیست خاطرنشان کرد: دلایل متعددی به رشد جمعیت حیوانات بی‌سرپرست منجر می‌شود. غذارسانی یکی از دلایل رشد جمعیت سگ‌های بدون صاحب است. مدیریت نابسامان پسماند و زباله در سطح معابر عمومی شهرها و همچنین اطراف شهرها، موجب می‌شود حیوانات بدون سرپرست به‌سادگی تغذیه شوند؛ یعنی امکانی برای ازدیاد و افزایش جمعیت این سگ‌ها فراهم می‌شود. براساس آمارها، میزان دورریز در کشور سالانه ۳۵ میلیون تن بوده و همین موضوع یکی از دلایل ایجاد چنین چالش‌های جدی در زمینه مدیریت حیوانات بی‌سرپرست است. چنانچه به سمت مدیریت پسماند و همچنین تفکیک زباله از مبدأ پیش برویم، بخش بزرگی از این مشکلات برطرف خواهد شد.

درویش در ادامه تاکید کرد: یکی از دلایل ایجاد این بحران، فرهنگ گله‌داری سنتی ما است. ترویج و تکثیر سگ‌های گله به ازدیاد سگ‌های بی‌سرپرست منجر می‌شود. چوپانان از میان توله‌های به‌دنیا آمده، توله‌های قوی را نگه می‌دارند، اما سایر توله‌ها را در طبیعت رها می‌کنند. در همین حال، تربیت سگ گله به‌منزله نابودی حیات وحش است.  وی گفت: باید تلاش کنیم فرهنگ گله‌داری سنتی که آسیب‌های بسیاری به محیط‌زیست تحمیل می‌کند، از جمله آنکه به نابودی پوشش‌های گیاهی منجر می‌شود، در همین حال، منابع آب‌وخاک را تهدید می‌کند به گله‌داری صنعتی تغییر کند. وی افزود: تعداد واحدهای دامی ما حدود ۳ برابر ظرفیت مراتع کشور است. تخمین زده می‌شود که حدود ۲ میلیون سگ گله در کشور وجود داشته باشد. با توجه به زادولد این سگ‌ها، این حیوانات و تکثیر بی‌رویه آنها به‌شدت برای محیط‌زیست خطرناک است. اگر بخواهیم مشکل سگ‌های بی‌سرپرست برطرف شود باید تلاش کنیم گله‌داری سنتی به گله‌داری و دامداری صنعتی تغییر ماهیت دهد. درویش تاکید کرد: بنابراین رفع معضل حیوانات بی‌سرپرست نیازمند عزم جدی برای مدیریت پسماندها، اصلاح الگوی دامداری و همچنین اجرای وظایف شهرداری‌ها در مدیریت این حیوانات است. شهرداری‌ها موظف هستند سگ‌های بی‌سرپرست را جمع‌آوری و واکسن‌های آنها را به‌موقع تزریق کنند و همچنین مراقبت‌های بهداشتی لازم را از این حیوانات، اجرایی کنند تا در نهایت سرپرستی برای آنها یافت شود.

دخالت غیرضروری ممنوع!

این فعال محیط‌زیست درباره غذارسانی به حیوانات بی‌سرپرست، گفت: به اعتقاد من و بسیاری از فعالان محیط‌زیستی، غذارسانی به هر حیوانی اشتباه است، مگر آنکه حیوان بیمار و نیازمند حمایت باشد. ما باید اجازه دهیم حیوانات مسیر طبیعی زندگی خود را بگذرانند. وقتی به حیوانات غذا می‌دهید، این حیوانات رفتار اکولوژیکی خود را از دست می‌دهند که خسارت‌های متعدد دیگری را به همراه دارد.

با این وجود، فعالان محیط‌زیستی خواستار حذف فیزیکی و کشتار حیوانات بی‌سرپرست نیستند. هیچ فعال واقعی محیط‌زیستی خواهان مرگ هیچ زیست‌مندی نیست. با گلوله نمی‌توان چالش‌های ناشی از رشد روزافزون جمعیت سگ‌ها و گربه‌های بی‌سرپرست را برداشت و باید به‌تدریج و با ارتقای فرهنگی، این مشکلات را برطرف کرد.. هرچند این سگ‌ها به مشکل جدی برای طبیعت ایران بدل شده‌اند. سازمان حفاظت محیط‌زیست گزارش‌های متعددی درباره آسیب‌های ناشی از این سگ‌ها منتشر کرده؛ بنابراین باید نسبت به جمع‌آوری این سگ‌ها اقدام کرد.

سخن پایانی

هر از گاهی انتشار اخباری مبنی بر حیوان‌آزاری یا کشتار بی‌رحمانه حیوانات بدون سرپرست، احساسات عمومی را جریحه‌دار می‌کند و صدای حامیان حیوانات به فریاد بلند می‌شود. اقدام نابخردانه پیمانکاران شهرداری و کشتار سگ‌ها، یکی از مهم‌ترین اتفاقات در هفته‌های اخیر است که عموما با موضوع‌هایی مانند جلوگیری از انتشار بیماری و آسیب‌های محیط‌زیستی، پوشش داده می‌شود. این در حالی است که این اقدامات غیرانسانی تاثیر مثبتی بر کنترل جمعیت حیوانات بدون سرپرست ندارد؛ بنابراین باید با اجرای راهکارهایی نظام‌مند از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری کرد.