هوش مصنوعی با استفاده از روش‌های پیچیده و همچنین داده‌های ماهواره‌ای و آب و هوایی به کشاورز کمک می‌کند تا درباره شرایط آب و هوایی و محیطی به‌روز باشد. این اطلاعات به کشاورزان کمک می‌کند تا بازدهی و سود داشته باشند، بدون اینکه ریسک و خطر محیطی سلامت محصولات‌شان را تهدید کند. تجزیه و تحلیل داده‌های تولیدشده به کشاورز کمک می‌کند، با استفاده از توانایی درک و یادگیری هوش مصنوعی، احتیاط لازم را انجام دهد و با اجرای آن، تصمیم‌گیری هوشمندانه و به‌موقع داشته باشد. رهیافت امروز کشاورزان و مسئولان در کشورهای مختلف جهان، حاکی از ایجاد روندی است که علاوه بر بهره‌وری مفید از زمین بدون آسیب به محیط‌زیست، امنیت غذایی تامین شود. در کشور ما شمار دانش‌بنیان‌هایی که در زمینه فناوری زیستی و کشاورزی فعالیت می‌کنند، کم نیستند. همین مسئله بهانه‌ای شد تا به بررسی و ارزیابی فعالیت این افراد به‌منظور رسیدن به امنیت غذایی بپردازیم.

کشاورزی هوشمند منطبق با تغییر اقلیم

براساس پیش‌بینی‌های فائو انتظار می‌رود تا سال ۲۰۵۰، جمعیت جهانی به ۱۰ میلیارد نفر برسد و در این مدت اگر رشد اقتصادی کشورهای جهان را در سطح متوسطی در نظر بگیریم، نسبت به سال ۲۰۱۳، تقاضای کشاورزی ۵۰ درصد افزایش خواهد یافت، به‌همین دلیل، کارشناسان معتقدند در کنار برنامه‌ریزی‌های افزایش تولید در کشاورزی، توجه به این نکته ضروری است که تغییرات آب‌وهوایی منجر به کمبود منابع آبی، فرسایش خاک، از بین رفتن تنوع زیستی و شیوع آفت‌ها و بیماری‌های فرامرزی در گیاهان شده است، بنابراین از شتاب گرفتن رشد بهره‌وری کاسته خواهد شد.

فائو برای مقابله با بحث تغییر اقلیم، پیشنهاد کشاورزی هوشمند منطبق بر تغییر اقلیم را ارائه کرده است که 3 هدف اصلی شامل افزایش بهره‌وری و درآمد کشاورزی، تطبیق و ایجاد مقاومت در برابر تغییرات اقلیم و کاهش گازهای گلخانه‌ای را دنبال می‌کند. کشاورزی هوشمند منطبق بر تغییر اقلیم، رویکردی با هدف انجام اقدامات موردنیاز برای تبدیل و تغییر سیستم‌های کشاورزی باتوجه به تغییرات آب و هوایی است و سازگاری با این تغییرات در مدیریت تولید غذا به‌ویژه در زمان کاشت، نوع کشت و آبیاری و ظرفیت افزایش محصول را تا ۱۵ درصد در پی خواهد داشت. دانشمندان این‌گونه نتیجه می‌گیرند که کشاورزان کشورهای در حال توسعه، نیاز به اطلاعات و ابزار فناوری دارند که می‌تواند راهکاری برای تغذیه جمعیت رو به رشد جهان باشد، پس ضرورت توجه به آینده امنیت غذایی کشور در چنین شرایطی امری اجتناب‌ناپذیر است و باید توجه ویژه‌ای به این مسئله داشت.

کشاورزی مدرن راهی برای حفظ امنیت غذایی

سارا میرشکاری، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات که در زمینه تحلیل داده‌های ماهواره‌ای برای توسعه کشاورزی مدرن فعالیت می‌کند، در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت توسعه کشاورزی هوشمند در نیل به امنیت غذایی گفت: باتوجه به اینکه دنیا در حال‌ حاضر به‌سمت کشاورزی هوشمند حرکت می‌کند، نیاز پردازش تصاویر ماهواره‌ای در این حوزه در ایران و کشورهای همسایه حس کردیم، در واقع موضوعی که مهم است، بحث امنیت غذایی نسل‌های آتی است، به‌همین دلیل، کشورها درتلاش هستند با روش‌های مختلف این امنیت را تامین کنند. باتوجه به اینکه کشورهای بسیاری در زمینه کشاورزی ماهواره‌های بسیاری به فضا فرستاده‌ و استفاده از آن را در اختیار عموم مردم گذاشته‌اند؛ ما نیز با این روش می‌خواهیم از آن بهره‌مند شویم.

زمین‌هایی که روز به روز کوچک می‌شوند

وی بااشاره به محدود بودن اراضی کشاورزی گفت: باتوجه به شرایط فعلی، امروزه دیگر نمی‌توانیم زمین‌های کشاورزی بیشتری داشته باشیم. افزون بر آن، زمین‌های فعلی هم به دلایل گوناگون روز به روز کوچک‌تر می‌شوند و ساخت‌وسازهای شهری جای زمین‌های کشاورزی را گرفته است.

میرشکاری افزود: نگهداشت زمین کشاورزی برای بسیاری از افراد صرفه اقتصادی ندارد، چرا که ممکن است در جغرافیایی باشد که کشاورزی سود چندانی نداشته باشد، بنابراین راهکار کلی این است که بتوانیم از زمین‌های موجود بهره‌وری بیشتری داشته باشیم و برای این امر نیاز است که در عین حال محیط‌زیست را هم حفظ کنیم، یعنی باید مصرف بی‌رویه کود و سم را کاهش دهیم تا از تخریب خاک بکاهیم، چرا که در گذشته به‌دلیل مصرف بی‌رویه کود و سم، خاک آسیب جدی می‌دید.

وی گفت: از طرفی هم، شرایط اقلیمی باعث شده بود که کشاورزان برای مقابله با آسیب‌زدگی‌ها به استفاده بیش از اندازه کود و سم بپردازند که پس از مطالعه و پژوهش به این گزاره پی بردیم که باید روش‌های کشاورزی، تاریخ کاشت، برداشت و ... تغییر کند؛ اینجا بود که فناوری به کمک کشاورزان آمد. برای مثال با داده‌های فضایی و ماهواره‌ای می‌توان ضریب آسیب را کاهش داد، در واقع با روش‌های جدید فناوری می‌توان پیش‌بینی‌های دقیق‌تری کرد. حال هرچقدر این پیش‌بینی‌ها برای بازه زمانی طولانی‌تری استخراج شده باشند، تصمیمات بهتری  گرفته می‌شود و در این شرایط است که کشاورزان می‌توانند خود را برای هر نوع تغییری در جابه‌جایی تولید مواد غذایی آماده کنند.

ماهواره‌ها به کمک کشاورزان می‌آیند

میرشکاری گفت: به‌اعتقاد من، جمع‌آوری و تحلیل داده‌های فضایی می‌تواند کمک شایانی برای توسعه کشاورزی مدرن کند، در حقیقت و از طریق فناوری فضایی و داده‌هایی که از سطح وسیع گرفته می‌شود، می‌توانیم اطلاعات را با هزینه کمتر در اختیار بشر بگذاریم، همچنین ابزاری نظیر پهپاد هم می‌توانند در سطوح کوچک‌تر  کمک کنند، اما اگر کلان‌تر ببینیم، ماهواره می‌تواند کمک زیادتری کند. گفتنی است، در کنار تمامی این داده‌ها الگوریتم‌های هوش مصنوعی است که می‌تواند مدد بیشتری در توسعه کشاورزی مدرن برساند، در نتیجه، کشاورزی ما راهی جز این ندارد که بتواند عملکرد زمین را با حفظ منابع محیط‌زیست و با کاهش هزینه‌ها افزایش دهد و کشاورزان از روش‌های بهینه استفاده کنند.

در کشاورزی مدرن جایی برای سم و کود اضافی نیست

این فعال در عرصه دانش‌بنیان‌ها گفت: همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، هرچقدر کود و سم استفاده‌شده در پرورش محصولات کمتر باشد، کیفیت محصولات کشاورزی بالاتر خواهد بود، چنانچه اگر کود و سم بیشتری استفاده کنیم، در امر صادرات به مشکل برمی‌خوریم، بنابراین هوشیارانه‌تر عمل کردن به‌منظور رسیدن به کشاورزی مدرن به این معنا است که در راستای کاهش استفاده از سم و کود، محصولات مرغوب‌تری را روانه بازار کنیم.

چشم به داده‌های خارجی‌ها

وی بااشاره به روند دسترسی به داده‌های ماهواره‌ای گفت: بیشتر شرکت‌های دانش‌بنیان در این عرصه، داده‌ها را از ماهواره‌های کشورهای دیگر دریافت می‌کنند. گفتنی است، مشکلات زیادی در بخش زیرساختی دریافت داده از ماهواره‌های داخلی وجود دارد.

چالش اصلی دانش‌بنیان‌ها در توسعه فناوری مدرن، این است که هنوز داده‌های ماهواره‌ای ایران در اختیار کسب‌وکارها گذاشته نمی‌شود، در واقع هنوز نمی‌توانیم در این زمینه ادعای خودکفایی کنیم.

وی افزود: بیشتر داده‌هایی که استفاده می‌کنیم، تصاویر خام ماهواره‌های تصویربرداری و داده‌های هواشناسی است، اما خوشبختانه توانستیم با داده‌های موجود و در قالب فناوری‌های به‌روز وقوع خشکسالی را با دقت بالایی پیش‌بینی کنیم و هشدار لازم را به کشاورزان در هنگام وقوع خشکسالی بدهیم.

با یک کشاورزی هوشمند، مدرن کشاورزی کنید

به‌گفته میرشکاری، در حال ‌حاضر نزدیک به ۱۳۰۰ کاربر از اپلیکیشن این شرکت دانش‌بنیان استفاده می‌کنند، در واقع، کشاورزانی که تنها یک گوشی هوشمند داشته باشند، می‌توانند از خدمات این شرکت بهره‌مند شوند. وی در این‌باره گفت: در تلاش هستیم که این تعداد را بالا ببریم و داده‌های خود را کامل‌تر کنیم، در واقع با کمک کشاورزان در تلاش هستیم تا دقت کار را بالا ببریم.

هر خدمتی رایگان نیست

وی افزود: در حال ‌حاضر آن مولفه‌ای که برای ما به‌عنوان یک چالش بزرگ شناخته می‌شود، ایجاد اعتماد در کشاورزان است. از آنجایی که تاکنون کشاورزان خدمات را به‌صورت رایگان دریافت می‌کردند، همواره این نگرش وجود دارد؛ خدماتی هم که از سوی کسب‌وکارها ارائه می‌شود، رایگان باشد، در حالی که توسعه دانش‌بنیان‌ها و کسب‌وکارها به‌شکلی رایگان امکان‌پذیر نیست.

این فعال در اکوسیستم دانش‌بنیان گفت: در صورتی که این خدمات به‌قدری ارزشمند است که می‌تواند کشاورزان را از یک حادثه خطرناک نجات دهد، در حالی که به‌دلیل نبود اعتماد، هنوز اهمیت داده‌ها را نمی‌دادند و تاثیر آن را نمی‌دادند و تلاش می‌کنیم که این ترویج اطلاعات انجام بگیرد. از طرفی هم، زیرساخت‌های تبادل داده‌های هواشناسی، تبادل تصاویر ماهواره‌ای اگر در اختیار کسب‌وکارها قرار بگیرد، کمک شایانی می‌کند و در کنار آن دیگر کسب‌وکارها می‌توانند تکمیل‌کننده فعالیت یکدیگر باشند. این فرآیند می‌تواند زنجیره‌ای از شرکت‌های دانش‌بنیان را در راستای پویاتر شدن اقتصاد کشاورزی به‌وجود بیاورد.

هدف، حفظ امنیت غذایی است

سیروس محفوظی، مدیرعامل یکی دیگر از شرکت‌های دانش‌بنیان که از شرکت‌های مستقر در پارک علم و فناوری استان اردبیل است، در گفت‌وگو با صمت درباره کشت گندم‌هایی که به بی‌آبی مقاوم هستند، گفت: همان‌گونه که می‌دانید یکی از بحران‌هایی که امروزه گریبان صنعت کشاورزی را در کشور گرفته ، بحران کم‌آبی است؛ به‌همین دلیل، پیشگیری از به‌خطر افتادن امنیت غذایی، مهم‌ترین رویکردی است که باید برای کنترل این بحران به آن توجه ویژه‌ای داشت.

تولید ارقام گندم مقاوم به خشکی

وی افزود: در کل باید راهی را در پیش گرفت که بتوان با میزان آب کم، محصولات قابل‌قبولی را برداشت کرد؛ برهمین مبنا، با اصلاح و تولید ارقام گندمی که نیازمند آب کمتری است، توانستیم به این هدف برسیم. در این راستا، قراردادی8 ساله با وزارت جهاد کشاورزی منعقد کردیم تا بتوانیم ارقام گندم مناسب برای کم‌آبی را در اراضی دریاچه ارومیه اصلاح و تولید کنیم.

به‌گفته محفوظی، 2 رقم گندم سالار و پیام با روش‌های کلاسیک و مدرن از سوی این شرکت اصلاح و تولید شده است. باتوجه به بحران کم‌آبی که در منطقه غرب کشور حاکم است؛ توانستیم یک رقم گندم مناسب با این منطقه اصلاح کنیم و در اختیار شرکت‌های تولید غرب کشور قرار دهیم. تمامی این ارقام در موسسه تحقیقات ثبت بذر و نهال ارزیابی و آزمایش شده است.

وی در تشریح روش اصلاح گندم گفت: در گام نخست باید والدین مناسب هرگونه انتخاب شود و برای اصلاح و تولید گندم‌هایی که به کم‌آبی مقاوم هستند، نیازمند والدین مقاوم هستیم، به‌همین دلیل نمی‌توانیم از گونه‌های خارجی که محصول زیادی می‌دهد، اما مقاوم نیست، استفاده کنیم. در گام دوم باتوجه به شرایط اقلیمی، ارقامی را انتخاب کردیم که در شرایط تنش‌ها نظیر تنش خشکی موفق بیرون بیایند.

محفوظی گفت: ما از روش‌های کوتاه‌کننده اصلاحی استفاده می‌کنیم، از روش گزینشی که در بیشتر آزمایشگاه‌های زیست فناوری معتبر متداول است، بهره گرفتیم و خوشبختانه موفق به معرفی ارقام جدید شدیم.

سخن پایانی

باتوجه به اهمیت حفظ امنیت غذایی برای کشورها در کنار توسعه روش‌هایی نظیر اصلاح و کشت بذرها مقاوم به تنش‌های محیطی و آب‌وهوایی، مدرنیزه شدن کشاورزی هم از دیگر روندهای مهم برای نیل به این هدف است، برهمین مبنا، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیانی که در عرصه کشاورزی مدرن با بهره‌گیری از داده‌های ماهواره‌ای هوش مصنوعی و دیگر فناوری‌ها به توسعه آن می‌پردازند، یک امر بدیهی در اکوسیستم نوآوری در کشور ما محسوب می‌شود.

گفتنی است، اگر شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی وارد بازار رقابتی بین‌المللی شوند و جایگاه خود را پیدا کنند، می‌توانند انگیزه نیروهای متخصص داخل کشور را برای فعالیت بیشتر بالا ببرند؛ البته که شرکت‌های دانش‌بنیان درحال رشد برای حضور در این بازار رقابتی، نیازمند منابع حمایتی و تسهیلاتی هستند تا از دغدغه‌هایی که گرفتارش هستند، رها شوند و این امر باید موردتوجه نهادهای ذی‌ربط قرار بگیرد.