خاویار ایرانی و گوشت ماهیان خاویاری ازنظر کیفیت در جهان شناخته‌شده است. قدمت خاویار ایرانی به قرن چهارم قبل از میلاد می‌رسد. واکاوی داده‌های تاریخی تجارت خاویار نشان می‌دهد، میزان صادرات خاویار ایران در چهار دهه اخیر از ۲۶۰ تن به ۵.۵ تن رسیده است. به تعبیر دیگر در این مدت ۲۵۴ تن صادرات خاویار ایران کاهش یافته است. متولیان شیلات کشور نیز میزان تولید خاویار در سال ۱۴۰۰ را بالغ بر ۱۶ تن اعلام کرده‌اند. این در حالی است که در سال ۶۵ میزان تولید خاویار ایران ۴۰۰ تن بود. از سوی دیگر در بدترین شرایط در اواخر دهه ۶۰، ایران ۱۰۰ تن خاویار صادر می‌کرد اما طبق اعلام شیلات ایران در سال گذشته حدود ۵.۵ تن خاویار صادر شده است. درحال‌حاضر نیز طبق داده‌های گمرک ایران این رقم به علاوه کنسرو بدل خاویار ۹ تن است. به تعبیر دیگر در ۷ ماهه امسال خالص میزان صادرات خاویار ۱.۵ تن گزارش شده است.

هدفی بزرگ برای سال 1404

سید حسین حسینی رئیس سازمان شیلات ایران از صدور ۵.۵ تن خاویار تولید شده ایران به ۳۳ کشور دنیا خبر داد و گفت: در صدد ایجاد بازارهای جدید و بالا بردن تولید هستیم و تا افق ۱۴۰۴ این میزان را به ۲ برابر می‌رسانیم. وی در گفت‌وگو با ایرنا افزود: با توجه به اینکه صید تجاری ممنوع شده است، باید در حوزه آبزی‌پروری این موضوع را جبران کنیم، براین اساس در ۲۲ استان تولید مدنظر قرار دارد و براین اساس حدود ۱۷ تن خاویار داریم که به ۳۳ کشور صادر می‌کنیم. در این زمینه باید از برند ایران در حوزه تولید آبزیان به ویژه خاویار صیانت کنیم، ضمن اینکه در دیگر گونه‌های آبزیان هم کار مارکتینگ و برندینگ باید صورت گیرد.

تولید بی‌هدف

معاون وزیر جهاد کشاورزی درباره اینکه چه زمانی می‌توانیم برند شاخصی برای عرضه محصولات دریایی خود داشته باشیم چرا که شاهد هستیم این روزها برخی از کشورها به ویژه چین در حوزه خاویار بسیار موفق‌تر از ایران عمل می‌کنند؟ اظهار کرد: ما کار سخت که تولید است را انجام می‌دهیم اما متاسفانه در امر بیزینس و اقتصاد ضعیف هستیم. در زمینه عمل‌آوری، فرآوری، بسته‌بندی و بازاریابی نیازمند برخی اقدامات هستیم. البته با دیپلماسی قوی و فعالی که وزارت جهاد کشاورزی در پیش گرفته، روند انجام چنین اقداماتی بسیار سرعت پیدا کرده است.

معاون وزیر جهاد کشاورزی با بیان این مطلب که برای نخستین بار تفاهم‌نامه‌ای وزیر با همتای چینی خود به امضاء رسانده است، ادامه داد: براین اساس امکان صادرات مازاد آبزیان با گونه‌های متعدد پرورشی به بازار چین که بزرگ‌ترین بازار آبزیان در جهان به شمار می‌رود، فراهم شده است.

وی در ادامه بیان کرد: علاوه بر آنچه که بیان شد ریجستری‌ها و قرار گرفتن فهرست صادرکنندگان کشورمان برای صادرات به روسیه، ظرفیت قابل توجه 7‌.‌1 میلیاردی را برای بازار آبزیان فراهم خواهد آورد که می‌توان آن را اتفاق خوبی برای بازار آبزیان دانست.

سهم ما از بازار کشورهای همسایه

رئیس سازمان شیلات ایران گفت: کار بازار مقوله‌ای تخصصی بوده و براین اساس در حاشیه این نمایشگاه کارگاه‌هایی با همکاری رایزن‌های اقتصادی برگزاری می‌شود که در آنها شیوه‌ها، استانداردهای دقیق و… را به حاضران آموزش داده می‌شود.

حسینی با اشاره به اینکه در کنار موارد بیان شده کارهای زیر بنایی را نیز انجام می‌دهیم، تا تولیدکنندگان بتوانند به طور مستقیم وارد حوزه صادرات شوند، افزود: امیدواریم این موارد در کنار فعالیت‌های دیپلماسی که برای تسهیل‌گری صادرات صورت می‌پذیرد مقولاتی مانند امنیت و لجستیک، کمک کند، بتوانیم سهم خودمان را حداقل از بازارهای همسایه که در اولویت ما قرار دارند به‌دست آوریم.

حسینی صنعت شیلات را بسیار گسترده خواند و افزود: امروزه امنیت کشورها به آب و غذا گره خورده است و صنعت پرورش آبزیان در شرایطی که تنش آبی امکان توسعه برای تولید پروتئین‌های دیگر را کمتر می‌کند می‌تواند بسیار راهگشا باشد.

وی توجه به موضوع دانش در حوزه آبزی‌پروری متناسب با الگوی پرورش را بسیار حائز اهمیت دانست و اضافه کرد: از یک میلیون و ۲۵۹ هزار تن تولید آبزیان کشور در سال گذشته، ۷۰۲ هزار تن در حوزه صید و ۵۵۷ هزار تن در حوزه آبزی‌پروری بوده است که به جز تولید ۵۸ هزار تن میگو بیشتر تولید در بخش آبزی‌پروری‌ها در حوزه آب‌های شیرین و داخلی انجام می‌شود.

اقتصاد دریا محور

حسینی ادامه داد: علاوه بر افزایش بهره‌وری و مکانیزه کردن استخرها، مزارع پرورش در آب‌های شیرین، افزایش تولید در واحد سطح و توسعه عمودی در راستای سیاست‌ها و برنامه‌های تحولی شیلات است.

وی متناسب بودن کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای و کم آب بر بودن در حوزه تولید پروتئین را از نشانه‌های و شاخص‌های تجارت در حوزه امنیت غذایی عنوان کرد و گفت: بر اساس گزارش ۲۰۲۱ فائو ۴۹ درصد سهم تجارت از پروتئین جهانی به آبزیان اختصاص دارد که بیانگر گرایش دنیا به سمت آبزی‌پروری است.

 حسینی عنوان کرد: بحث اقتصاد دریا محور چیزی جز شیلات در حوزه مردمی‌سازی سرمایه‌گذاری‌ها، تولید اقتصاد دریا محور و بهره‌برداری از موجودات آبزی نیست لذا آن‌گونه که بشر برای تأمین غذا به سمت کاشت داشت و برداشت حرکت کرده باید در صنعت آبزی‌پروری از پایه زیستی دریا در تولید استفاده کرد. وی تاکید کرد: تحولی ایجاد نمی‌شود مگر آنکه تفکر جهادی در ذهن بهره‌برداران و سرمایه‌گذاران و فعالان عرصه به وجود آید وقتی‌که می‌خواهیم صنعتی را با اقلیمی تطبیق دهیم باید خود را به سلاح دانش مسلح کنیم.

حسینی با اشاره به بازار ۱.۷ درصدی آزادشده روسیه در جنگ با اوکراین گفت: اگر ایران در این بازار به‌ویژه از کشور ترکیه عقب بماند بیانگر آن است که یک زنجیره ارزش در کنار تولیدکنندگان ایجاد نشده است زیرا تولیدکننده نمی‌تواند بدون نگاه به مخاطب و بازار کار به بازارهای جهانی ورود کرده و کار خود را پیش ببرد.

حسینی اضافه کرد: در دیپلماسی غذایی اتفاقات خوبی را شاهدیم که نمونه آن ورود میگو کشور در بازار چین است که درحال‌حاضر ۳۲ هزار تن به این کشور صادر شده است و تمام آبزی‌ها ازجمله ماهیان خاویاری، گوشت خاویاری گرمابی و سردابی و پرورش دریایی در فهرست صادرات قرار گرفته‌اند.

وی تصریح کرد: اگر می‌خواهیم به افق‌های بالاتری دست یابیم و به بازار تخصصی وارد شویم باید خودمان را با استانداردهای آنها تطبیق دهیم زیرا نمی‌توان به‌صورت سنتی وارد بازار حرفه‌ای و تخصصی شد.

چه مقدار خاویار تولید شده است؟

معاون وزیر جهاد کشاورزی افزود: ارزشمند بودن ماهیان خاویاری بر کسی پوشیده نیست طی ۱۱ سال اخیر به دلیل در تهدید بودن ماهیان خاویاری تولید و صید آنها در دریای خزر ممنوع شده است، تولیدکنندگان ما توانستند ماهیان خاویاری را تکثیر کنند که یک اتفاق بیوتکنولوژی ارزشمند است و طی ۲ ماه اخیر استحصال خاویار در زابل انجام شد و با این ظرفیت هر چند زیستگاه گونه ارزشمند ماهیان خاویاری در سواحل خزر است اما در بیش از ۲۲ استان پرورش پیدا می‌کند. وی تصریح کرد: درحال‌حاضر ۱۶ تن خاویار و سه هزار و ۵۰۰ تن گوشت ماهیان خاویاری در کشور ما تولید می‌شود که نشان می‌دهد غیرت ایرانی‌ها نمی‌گذارد این برند و آرم ارزشمند زمین بماند و باید یک تشکل قوی در استان‌ها برای پیشرفت این صنعت ایجاد شود و نقاط ضعف این آبزی که برخی ذاتی است شناسایی شود. وی خاطر نشان کرد: در سال ۲۰۱۹ ایران به‌عنوان نخستین صادرکننده خاویار بلوگا بود که باید این رتبه به‌صورت مستمر حفظ شود و در بحث کیفی‌سازی و ارزان‌سازی آن را پایدار کرده و در بخش‌های هیبرید و دورگه کار کنیم.

رشد ۱۰ برابری تنها برای ۱۰ سال!

امین محمودی، کارشناس کشاورزی و امنیت غذایی با اشاره به میزان تولید حوزه شیلات در سال گذشته به صمت گفت: شیلات شامل دو زیر بخش صید و آبزی‌پروری است. آبزی‌پروری سهم ۴۴ درصدی و صید سهم ۵۶ درصدی را در بخش شیلات دارد. سال گذشته میزان تولید در حوزه شیلات ۱ میلیون ۲۵۷ هزار تن بوده است. از این مقدار سهم زیر بخش صید و صیادی ۷۰۲ هزار تن محصول شیلاتی بوده که مقدار بیشتر آن در بازار داخل توزیع و بخشی از آن به کشورهای دیگر صادر شده است. وی با بیان اینکه عمده محصولات صادراتی ما که سهم زیادی در ارزآوری بخش کشاورزی ما دارند میگو و خاویار است، افزود: میگو و خاویار دو محصول صادراتی ما هستند که بر اساس ارزیابی نمودارها در سال‌های اخیر، میزان صادرات میگو با رشد ۳ الی ۳.۵ برابری نسبت به سال ۹۲ همراه بوده است. این کارشناس کشاورزی و امنیت غذایی در رابطه با تولید قزل‌آلا اظهارکرد: با توجه به مشکلات موجود در حوزه تولید و پرورش ماهی قزل‌آلا تنها می‌توانیم بازار داخل را تأمین کنیم و صادرات اندکی به این محصول اختصاص دارد.

تغییر خاصی در صادرات دیده نشد

محمودی با اشاره به آمارهای صادراتی در حوزه شیلات بیان کرد: آمارهای صادراتی سال گذشته حاکی از آن است که صادرات محصولات شیلاتی در سال گذشته ۵۵۴ میلیون دلار بوده است. این در حالی است که این آمار در سال ۹۹ حدود ۵۲۸ میلیون دلار، سال ۹۸ حدود ۵۳۸ میلیون دلار، سال ۹۷ حدود ۵۲۸ میلیون دلار و سال ۹۶ حدود ۵۰۷ میلیون دلار بوده است. به بیانی دیگر در ۵ سال اخیر صادرات محصولات شیلات در محدوده ۵۰۷ تا ۵۵۴ میلیون دلار بوده است.

وی در پاسخ به چرایی نبود تغییر خاص در آمار ۵ ساله صادرات محصولات شیلات گفت: با مراجعه به آمار صادرات این محصولات در ۱۰ سال گذشته، شاهدیم که سال ۹۱ حدود ۲۶۱ میلیون دلار صادرات محصولات شیلاتی داشتیم. درست است که در ۱۰ سال، رشد بیش از ۱۰ برابری را تجربه کردیم اما واقعیت این است که در این مدت روند به‌گونه‌ای بوده که تغییر خاصی در صادرات محصولات شیلاتی دیده نشده است.

این کارشناس کشاورزی و امنیت غذایی در رابطه با تأثیر عوارض نیم درصدی بر محصولات کشاورزی بر صادرات محصولات شیلات اظهار د داشت : اعمال عوارض نیم درصدی بر محصولات کشاورزی یکی از مشکلاتی است که درحال‌حاضر آبزی‌پروران با آن مواجه هستند. طبق بخشی از قانون بودجه سال۱۴۰۱ به‌منظور جبران صادرات آب‌مجازی از کشور که از طریق صادرات محصولات کشاورزی و غذایی صورت می‌گیرد، نیم‌درصد از ارزش پایه صادراتی کالا باید پرداخت شود که بر این اساس کلیه کالاهای گروه کشاورزی و غذایی مشمول این ماده قانونی می‌شود. ۷ محصول کشاورزی مانند خربزه، هندوانه، طالبی و... که محصولات آب بر محسوب می‌شوند و به‌واسطه آن آب مجازی از کشور خارج می‌شوند برای صادرات آنها محدودیتی ایجاد شود تا کمتر به صادرات این محصولات بپردازند. بعد از جنگ اوکراین غذا حکم فشنگ را دارد و اراضی کشاورزی باید کاملاً در خدمت کشت کالاهای کشاورزی قرار می‌گرفت. در نتیجه این قانون اراضی کشاورزی به محصولات اساسی‌تری اختصاص داده می‌شود که سیاست درستی بود.

مشکلات صادرات شیلات

محمودی در ادامه با بیان اشکالاتی در این قانون افزود: هدف ذکر شده برای اعمال عوارض نیم درصدی بر محصولات کشاورزی درست بود اما در این قانون کل محصولات کشاورزی آورده شده که محصولات شیلاتی نیز زیر مجموعه آن است. این در حالی است که هدف ۷ محصول اصلی آب‌بر بوده است. درحال‌حاضر از صادرات هر کیلو هندوانه که برای تولید آن حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود، یک ریال عوارض دریافت می‌کنند. در مقابل برای تولید میگو یا ماهی‌هایی که در آب شیرین پرورش داده می‌شود و ماهیانی که در قفس یا دریا هستند، آب شیرین استفاده نمی‌شود اما عوارض نیم درصدی برای آنها اعمال می‌شود. این در حالی است که برای صادرات هر کیلو میگو که به طور متوسط ۲.۴ دلار نرخ صادراتی آن است، ۳۰۰ ریال عوارض شامل می‌شود که ۳۰ برابر عوارض هندوانه است. با توجه به اینکه برای تولید میگو از آب شیرین استفاده نمی‌کنند این موضع اصلاً منطقی نیست و این باعث بی‌انگیزگی صیادان شده است.

وی با بیان دیگر مشکلات برای صادرات شیلات گفت: پرداخت تعهدات ارزی توسط صادرکنندگان و افزایش نرخ بسته‌بندی می‌تواند از سری مشکلات صادرات باشد. از سوی دیگر نقل و انتقالات پولی و بانکی و تحریم‌ها موجب شده برگشت پول برای صادرکنندگان ایران به هفت‌خان رستم تبدیل شود. به همین علت شاهد افزایش صادرات هستیم اما باید بیش از این به صادرات پرداخت و بازارهای منطقه را گرفت.

صادرات خوراک آبزیان به روسیه

این کارشناس کشاورزی و امنیت غذایی با بیان آخرین آمار صادرات شیلات اظهارکرد: بر اساس آخرین آمار، ایران سال ۱۴۰۰ حدود ۵ میلیون ۲۰۸ هزار تن محصول شیلاتی به روسیه صادر کرده که حدود ۶ میلیون دلار ارزآوری به همراه داشته است. اخیراً نیز خوراک آبزیان به روسیه صادر شده است که این یک ابتکار نو در این زمینه بود و ما شاهد صادرات بخش‌های دیگر به جز میگو و خاویار هستیم.

سخن پایانی

طبق داده‌های موجود صادرات ۲۶۰ تنی خاویار تا سال ۷۲ اگرچه استحصال خاویار از دریا کاهش یافته بود اما پا برجا بود. آخرین داده‌های موجود سازمان شیلات نشان می‌دهد، میزان تولید خاویار در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۹۹ حدود ۴ تن و ۱۰۰ کیلوگرم افزایش داشته است. یعنی از ۱۲ تن در سال ۹۹ به ۱۶ تن و ۱۰۰ کیلوگرم در سال ۱۴۰۰ رسیده است. بر اساس آمار گمرک نیز در سال ۱۴۰۰ میزان صادرات خاویار به ۳۳ کشور ۳۷۷۴ کیلوگرم بوده است. طبق اعلام شیلات نیز برآورد می‌شود که حدود ۲ تن به‌صورت مسافری خارج شده باشد. این یعنی به طور کل ۵ تا ۵.۵ تن خاویار در سال ۱۴۰۰ از کشور خارج شده است. آمار صادرات در سال ۹۹ از مسیر گمرک ۲۲۸۱ کیلوگرم بوده که در مجموع حدود ۴ تا ۴.۵ تن خاویار به ۲۴ کشور صادر شده است. این روند به خوبی نشان می‌دهد؛ سیاستگذاران جهادکشاورزی در مدیریت تولید و صادرات خاویار ناکام بوده است.