خاک به‌عنوان بستر زندگی در کنار آب، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری، جانداران و گیاهان دارد و باوجود قرار گرفتن در پایین‌ترین سطح هرم زنجیره غذایی اهمیت آن در این زنجیره بسیار زیاد است. با این وجود این منبع عظیم خدادادی کمتر موردتوجه ساکنان زمین قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین عوامل فرسایش و از بین رفتن خاک مصرف زیاد و بی‌رویه کودهای شیمیایی است. امروزه مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی که حاوی عناصر سنگین نظیر کادمیوم، سرب و روی هستند علاوه بر مشکلات اقتصادی، خسارات زیادی را به محیط‌زیست وارد کرده است. مصرف بی‌رویه این کودها موجب تجمع آلاینده‌ها در خاک، منابع آب و افزایش آنها در گیاهان و زنجیره غذایی انسان‌ها و حیوانات می‌شود؛ از این رو تاکید بر آن است که کشاورزان خودسرانه و بدون آگاهی، از کودهای شیمیایی استفاده نکنند. به‌گفته کارشناسان صنایع غذایی تمام کودها ساختار غنی ندارند و می‌توانند در صورت استفاده نادرست و بیش از حد، به سلامت گیاه و خاک آسیب بزنند. صمت در این گزارش به‌مناسبت روز جهانی خاک که مصادف با ۱۴ آذر است به بررسی آسیب‌های ناشی از استفاده از سموم و کودهای شیمیایی پرداخت.

درست و غلط چیست؟

از سلامت غذایی همواره به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه یاد می‌شود و برای پیشرفت در این شاخص تلاش‌های مختلفی صورت گرفته، اما در این میان استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی در بخش کشاورزی موجب شده موجی از نگرانی درباره سلامت غذایی در جامعه شکل گیرد. افزایش بی‌رویه استفاده از سم‌های مختلف و کودهای شیمیایی در سال‌های اخیر به یک تهدید جدی برای آب، خاک و سلامت غذایی تبدیل شده است. یکی از مهم‌ترین آسیب‌های استفاده بی‌رویه از کود و مواد شیمیایی در بخش کشاورزی، آلودگی‌های زیست‌محیطی است که در قالب آلودگی آب‌های زیرزمینی و خاک نمایان می‌شود. برخی از کارشناسان بر این باورند که ترکیب‌های سمی کودهای شیمیایی در خاک باقی می‌مانند و این مواد از طریق خاک یا آب به محصولات کشاورزی راه پیدا می‌کنند؛ از همین رو عده‌ای جلوگیری از استفاده از کودهای شیمیایی را ضروری می‌دانند. در عین حال برخی از کارشناسان بر این باورند که جانشین کردن کودهای بیولوژیکی به‌جای کود شیمیایی نمی‌تواند راه‌حلی برای کاهش آسیب‌های کودشیمیایی باشد، زیرا آنچه باعث آسیب به محیط‌زیست و سلامت انسان‌ها است ترکیب کودهای شیمیایی نیست؛ بلکه استفاده نادرست از کودها است.

صدای خاک را بشنویم

دلاور نجفی، کارشناس منابع طبیعی و فعال محیط‌زیست درباره آلودگی‌های خاک به صمت گفت: خاک یکی از اصلی‌ترین اجزای حیات و بستر اصلی رشد و نمو گیاهان و حرکت آب است. ارتقای کیفیت و کمیت محصول، مستلزم وجود مقادیر کافی و متعادل از عناصر غذایی، در خاک و گیاه است؛ به همین منظور کودها و سموم کشاورزی، اثر مهمی در تقویت گیاه، حاصلخیزی و باروری خاک و بهبود بخش کشاورزی و باغداری دارند. آلودگی خاک با مواد سمی به‌طور مستقیم بر زنجیره غذایی انسان تاثیرگذار است. به‌علاوه اینکه عوامل تهدید خاک و به‌تبع آن زنجیره غذایی تنها به استفاده از سموم و کودهای شیمیایی محدود نمی‌شود و فرسایش و قاچاق خاک نیز از عوامل تاثیرگذار دیگر در این مسئله هستند.

وی با اشاره به قاچاق خاک به‌عنوان عاملی برای از دست رفتن منابع زمینی اظهار کرد: براساس اخبار منتشر شده در ۲ دهه گذشته خاک ایران به کشورهایی قاچاق می‌شود که دارای خاک حاصلخیز و باکیفیت نیستند؛ در حالی که فروش خاک هیچ مجوزی ندارد و لازم است با این پدیده برخورد جدی شود. نجفی افزود: این سرمایه ملی عمدتا از راه دریا به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و برای ساخت جزایر مصنوعی قاچاق می‌شود. خاک ایران از غنای بالایی برخوردار است و در بسیاری از مناطق کشور به‌ویژه در محدوده زاگرس کیفیت بسیار خوبی دارد.

از بین رفتن جنگل‌ها

این کارشناس از فرسایش خاک نیز به‌عنوان عاملی دیگر در از بین رفتن منابع خاک یاد کرد و گفت: فرسایش خاک به‌دلایل مختلفی از جمله روش نادرست کشاورزی و شخم زدن خاک در جهت شیب زمین، ایجاد می‌شود. با اجرای برخی روش‌های غیرعلمی، خاک همراه با روان‌آب‌ها شسته می‌شود و به پایین‌دست می‌رود؛ بر همین اساس هشدارهای محیط‌زیستی خبر از فرسایش ۷ برابری خاک در ایران نسبت به میانگین جهانی می‌دهد و هنوز هم این آمار تلخ و جریان به خطر افتادن آینده محیط‌زیست و تامین مواد غذایی در ایران برخی مسئولان را برای برخورد قاطع با این مسئله از خواب غفلت بیدار نکرده است. موضوع فرسایش خاک موضوعی بسیار حائز اهمیت است، زیرا این مسئله باعث می‌شود ظرفیت رویشی خاک از بین برود که در این صورت گروه زیادی از گیاهان توانایی مستقر شدن در این ‌گونه خاک‌ها را ندارند و به‌دنبال آن شاهد از بین رفتن جنگل‌ها خواهیم بود.

چرا پیشه بقیه را پیش نمی‌گیریم؟

نجفی با بیان اینکه در کشاورزی از کود برای افزایش باروری خاک کشاورزی و از سموم برای دفع آفات استفاده می‌شود، افزود: بسیاری از کودهای شیمیایی حاوی اسیدسولفوریک و هیدروکلریک هستند که در صورت استفاده بیش از حد آسیب جدی به جمعیت میکروارگانیسم‌ها وارد می‌کنند. برای مبارزه با آفات در کشورهای پیشرفته به سمت روش‌های بیولوژیک و بذرهای مقاوم به آفات رفته‌اند، اما متاسفانه در کشور ما به‌دلیل فرهنگ‌سازی نشدن برای استفاده از روش‌های بیولوژیک و همچنین تبلیغات مثبت ازسوی تولیدکنندگان کودهای شیمیایی، کشاورزان دیگر میلی به استفاده از روش‌های بیولوژیک ندارند. این در حالی است که خاک، پایه‌ای زیستی دارد و بستر کشت محصولات کشاورزی است. اگر خاک منطقه‌ای غیرقابل استفاده و آلوده شود، می‌تواند آلودگی محصولات کشاورزی را به‌دنبال داشته باشد. آلودگی خاک در چرخه غذایی ایجاد مشکل می‌کند و می‌تواند باعث آلودگی آب و محیط‌های دیگر شود.

با خاک چه کردیم؟

این کارشناس در بیان راهکاری برای رفع این چالش گفت: بهتر است فضایی را به‌عنوان مزارع نمونه ایجاد کنند تا با استفاده از روش بیولوژیک در این فضا، کشاورز با این روش آشنا شود و شاهد نتایج مثبت آن باشد؛ در غیر این صورت ممکن است آلودگی خاک به حدی افزایش یابد که به‌دنبال آن انسان‌ها و حوزه گیاهی و جانوری آسیب ببینند.

 قسمت تأسف‌بار ماجرا این است که کار به جایی برسد که خاک دیگر ظرفیت مناسب برای رشد گیاه را نداشته باشد و در نتیجه حوزه کشاورزی به‌شدت دچار آسیب شود.

دولت چرا کاری نمی‌کند؟

محمدجواد اوستا، مدیرعامل یکی از شرکت‌های تولیدکننده فرآورده‌های بیوتکنولوژی به‌ویژه عوامل مبارزه بیولوژیک میکروبی با آفات خسارت‌زای گیاهی با اشاره به آسیب‌های ناشی از استفاده از سموم شیمیایی به خاک به صمت گفت: کشاورزان از کودهای ارزانقیمت‌تر مانند «کود اوره» در مزارع خود استفاده می‌کنند؛ در نتیجه هنگام آبیاری زمینه سفره‌های زیرزمینی ما آلوده می‌شوند. در واقع کود شیمیایی روی میکروارگانیسم‌های زنده موجود در خاک تاثیر می‌گذارد. اسیدی بودن کود شیمیایی تاثیر منفی بر PH خاک دارد و موجب تغییراتی در میکروارگانیسم‌های موجود در خاک می‌شود.

استفاده مداوم و طولانی‌مدت از این نوع کودها، جمعیت آفات را افزایش می‌دهد و میکروب‌های مفید خاک را از بین می‌برد.

از سوی دیگر کودهای شیمیایی قابلیت انحلال بسیار زیادی در آب دارند؛ بنابراین بدون اینکه اثر مناسبی روی گیاه بگذارند وارد آب‌های زیرزمینی می‌شوند و مواد مغذی کمتری در دسترس گیاه قرار می‌گیرد. همچنین وقتی علوفه آلوده به کودهای شیمیایی توسط دام مصرف می‌شود به دام و در نهایت به انسان آسیب می‌زند.

وی با ابراز ناراحتی از روند استفاده از کودها و سموم شیمیایی اظهار کرد: استفاده غیرعلمی و نادرست کشاورزان از کود و سموم کشاورزی آسیب وارده به خاک و آب را چند برابر می‌کند؛ به‌عبارتی عوارض مصرف سموم شیمیایی در صورتی که بی‌رویه و غیراصولی باشد بسیار زیاد است و بیماری‌هایی برای کشاورز و مصرف‌کننده نهایی ایجاد
می‌کند.

بیابان‌زایی نکنیم

اوستا ضمن انتقاد از استفاده کشاورزان از کودهای شیمیایی اظهار کرد: در سال‌های اخیر نرخ سموم شیمیایی به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته، این در حالی است که در کل دنیا محصولات بیولوژیک از شیمیایی گران‌تر هستند، زیرا تولید آنها روندی خاص و پیچیده دارد؛ با این حال نرخ این محصولات در ایران نسبت به شیمیایی‌ها کمتر است. ما با استفاده از کودهای شیمیایی فرسایش ایجاد می‌کنیم و جان خاک را می‌گیریم. در نهایت حتی علف نیز در آن خاک رشد نمی‌کند و در واقع آن را تبدیل به بیابان می‌کنیم.

وی در پاسخ به چرایی استفاده نکردن کشاورزان از فرآورده‌های بیوتکنولوژی به‌جای کودهای شیمیایی افزود: متاسفانه تنها حدود یک درصد کشاورزان از این نوع کودها و سموم استفاده می‌کنند. تعداد کارخانه‌های تولیدکننده محدود است و از سوی دیگر کشاورزان هیچ آشنایی با این محصولات ندارند.

راهکار چیست؟

این تولیدکننده فرآورده‌های بیوتکنولوژی در بیان راهکاری برای حل این چالش تاکید کرد: یکی از پایه‌های اقتصاد کشور کشاورزی است و کشاورز به‌دلیل تجربه خود در استفاده از کودهای شیمیایی در برابر استفاده از کودهای جدید با آسیب کمتر، مقاومت می‌کند. در این زمینه فرهنگ‌سازی می‌تواند اصلی‌ترین راهکار باشد که باید به کمک دولت انجام شود. همچنین باید جهاد کشاورزی کارشناسانی برای راهنمایی کشاورزان داشته باشد تا به واسطه آنها فرهنگ‌سازی کند. در واقع یکی از وظایف جهاد کشاورزی باید ترویج محصولات غیرشیمیایی باشد.

همچنین راهکار دیگر حذف یارانه‌ کود شیمیایی توسط دولت و ترویج استفاده از محصولات بیولوژیک است. کشاورزان باید محصولات بیولوژیک را امتحان کنند و در صورت نتیجه مثبت به استفاده از این نوع محصولات روی آورند. وقتی محصولات کشاورزی صادراتی ما به‌دلیل رعایت نکردن استانداردها برگشت می‌خورند باید به فکر چاره برای آن باشیم اما متاسفانه مسئولان علاقه‌ای به حل این مسئله
ندارند.

سخن پایانی

تداوم روند تبدیل خاک‌های مرغوب به خاک شور غیرقابل‌زراعت، بهره‌برداری نادرست از منابع خاک، آبیاری اراضی با استفاده از آب‌های ناسالم، ساخت‌وساز در اراضی کشاورزی، استفاده بیش از حد از سموم و نهاده‌های شیمیایی و فرسایش خاک از عوامل ایجاد بحران خاک است. به‌عقیده کارشناسان استفاده از سموم و کودهای شیمیایی آسیب زیادی به خاک وارد می‌کند، با این وجود نه‌تنها تدبیری برای جلوگیری از این اقدام اندیشیده نشده، بلکه دولت برای خرید آسان‌تر این محصولات یارانه نیز در نظر گرفته، این در حالی است که برخی از محصولات کشاورزی صادراتی ما ازسوی کشورهای دیگر به‌دلیل رعایت نکردن استانداردها برگشت می‌خورند. کشاورزان برای تولید محصولات بهتر مسیر را اشتباه می‌روند و با باوری غلط خاک را می‌کشند، این در حالی است که به‌عقیده برخی از کارشناسان مشکل خاک مهم‌تر از آب است. آب و خاک دو منبع مهم در زندگی مخلوقات جهان و حوزه کشاورزی هستند که اکنون هر دو در وضعیت بحرانی قرار گرفته‌اند.

به‌عقیده فعالان حوزه کشاورزی اگر خاک را از دست بدهیم، سایر برنامه‌های مدیریتی بخش کشاورزی، مدیریت تولید و مدیریت منابع آب نیز به مخاطره می‌افتد و با این بحران، امنیت غذایی کشور نیز زیر سوال خواهد رفت.