صنعت گردشگری اشتغالزایی گسترده‌ای را به همراه دارد. این صنعت از قابلیت ایجاد ۱.۵ واحد شغل غیرمستقیم به‌ازای هر شغل در بخش اصلی گردشگری برخوردار است. در همین حال برآورد می‌شود ۱۰ درصد مشاغل دنیا به صنعت گردشگری وابسته هستند.

همچنین انتظار می‌رود طی سال‌های آینده رستوران و هتلداری دارای بیشترین سرعت اشتغالزایی در مقایسه با سایر بخش‌های اقتصادی باشند.

گردشگری به حفظ و احیای فعالیت‌های سنتی در مناطق روستایی کمک می‌کند. با وجود تمام مزیت‌هایی که برای این صنعت نام برده شد باید خاطرنشان کرد که عملکرد این صنعت طی نزدیک ۲سال گذشته به‌شدت تحت‌تاثیر همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ قرار گرفته است. البته میزان تاثیرپذیری مناطق مختلف از این بحران متفاوت است؛ با این حال پیش‌بینی می‌شود اقتصادهای کمتر توسعه‌یافته ضربه شدیدتری را از کاهش تقاضای گردشگری متحمل شوند.

نخستین خبرهای مربوط به یافتن نشانه‌های کووید-۱۹ اواخر دسامبر ۲۰۱۹ (آذر ۱۳۹۸) در خبرگزاری‌ها منتشر شد. در حالی که تصور می‌شد بار دیگر همان ویروس سارس ۲۰۰۳ است که سر برآورده است، به‌تدریج مشخص شد این بیماری جدید، با سارس تفاوت دارد. آنچه در آن زمان ناشناخته و حیرت‌برانگیز به نظر می‌رسید این بود که تقریبا همه این افراد به نوعی با بازار تره‌بار ووهان ارتباط داشتند.

مرور اخبار در ابتدای همه‌گیری کرونا نشان می‌دهد نخستین‌بار اواسط دی ۱۳۹۸ شبکه سی‌سی‌تی‌وی چین گزارشی منتشر کرد مبنی‌بر اینکه بیماری جدیدی شبیه به ذات‌الریه و به عبارت دیگر، ویروس کرونای جدیدی پیدا شده که با نمونه‌های پیشین کرونا متفاوت است. نخستین قربانی کرونا مرد ۶۱ سال‌های بود که از بیماری‌های زمینه‌ای رنج می‌برد و در عین حال، مرگ او با بازار مشهور شهر ووهان نیز مرتبط بوده است.

کافی است در‌نظر بگیریم همه اینها در شرایطی است که فقط ۴۱ نفر در ووهان به این بیماری مبتلا شده بودند و از این میان تنها حال ۷ بیمار وخیم بود. یک هفته پس از این ماجرا، یعنی در ۲۸ دی ۱۳۹۸، در حالی که مقامات چینی همچنان اصرار داشتند ویروس کرونای جدید فقط از حیوان به انسان سرایت می‌کند دانشمندان بریتانیایی اعلام کردند آمار واقعی احتمالا نه ۴۱ نفر بلکه ۱۷۰۰ نفر است و در عین حال شواهد جدی از انتقال انسان به انسان در ویروس جدید کشف شده وجود دارد. اخبار روز ۱۴ بهمن ۱۳۹۸، یعنی ۲۴ ژانویه ۲۰۲۰، از مرگ ۲۶ نفر بر اثر ابتلا به کرونای جدید حکایت داشت و در نهایت تعجب سازمان بهداشت جهانی روز قبل از آن اعلام کرده بود هنوز برای اعلام وضعیت اضطراری بین‌المللی زود است

. دو روز پس از آن در حالی که شمار موارد تاییدشده ابتلا به ویروس کرونا از مرز ۲ هزار نفر گذشت، به‌تدریج اطلاعات بیشتری از ماهیت ویروس جدید منتشر شد و قرنطینه‌های ۱۴ روزه و توصیه‌های بهداشتی که هنوز هم‌ بسیاری از آنها ‌معتبر هستند، جدی گرفته شد.

ضربه پاندمی به گردشگری

براساس گزارشی از صمت همه‌گیری کووید-۱۹ منجر به توقف ناگهانی سفر و افت میزان فعالیت‌های اقتصادی در سطح جهان شده است. گردشگری بیش از ۱۰ درصد اقتصاد جهانی را شامل می‌شود و در بسیاری از کشورها سهم بزرگی از صادرات و درآمدهای ارزی را به خود اختصاص می‌دهد. این صنعت بسیار به هم پیوسته است و بخش‌های متعددی به عملکرد آن وابسته هستند؛ بر همین اساس نیز این همه‌گیری آثار شدیدی را بر زنجیره تامین این صنعت به همراه داشته است. در همین حال میلیون‌ها موقعیت شغلی نیز در معرض خطر قرار گرفته‌اند.

براساس آمارها، درآمد صادراتی صنعت گردشگری در سال ۲۰۲۰ با کاهش حدود ۱.۳ هزار میلیارد دلاری در مقایسه با سال ۲۰۱۹ همراه بوده است. شیوع گونه‌های جدید ویروس کووید-۱۹ نیز زمینه تمدید محدودیت‌های مسافرتی را برای جلوگیری از شیوع هرچه بیشتر این بیماری فراهم می‌کند.

در چنین شرایطی احیای صنعت گردشگری به‌کندی انجام می‌شود. متخصصان صنعت گردشگری نیز انتظار ندارند رونق این صنعت قبل از سال ۲۰۲۳ به سطح پیش از پاندمی بازگردد. کووید-۱۹ اثرات مخربی بر سفرها بر جای گذاشته است.

بسیاری از دولت‌ها با هدف مهار این بیماری اقدامات گسترده و محدودکننده‌ای را اجرایی کرده‌اند. در همین حال هتل‌ها، تجمع‌های داخل ساختمانی همچون رستوران‌ها و... به دلیل ریسک بالا، با محدودیت بسیاری فعالیت می‌کنند. البته طی ماه‌های اخیر و با تسریع در روند واکسیناسیون در دنیا بخشی از این محدودیت‌ها رفع شده است؛ با وجود این، هنوز محدودیت‌هایی برای کشورهایی که موارد بیماری آنها بالا گزارش می‌شود وجود دارد.

این محدودیت‌ها به همراه نبود اطمینان خاطر نسبت به شرایط اقتصادی در دنیا، منجر به سقوط گسترده ورود گردشگران بین‌المللی شده است. براساس آمارها، طی ۸ ماه نخست سال ۲۰۲۰، ورود گردشگران بین‌المللی حدود ۷۰درصد کاهش داشته است.

سازمان گردشگری جهانی سازمان ملل نیز برآورد کرده که کاهش ۸۰ درصدی گردشگری در سال ۲۰۲۰ معادل کاهش بیش از ۱.۲ هزار میلیارد دلاری مخارج گردشگری در دنیا است. در همین حال ۱۰۰ میلیون شغل که مستقیم‌ به گردشگری وابسته هستند (و عمدتا در بنگاه‌های کوچک و متوسط فعالیت می‌کنند)، در خطر نابودی قرار گرفته‌اند.

در ادامه باید خاطرنشان کرد که در میان مناطق مختلف، شمال شرق آسیا منطقه‌ای است که بیشترین کاهش را در تعداد ورودی گردشگری یعنی معادل ۸۶ درصد تجربه کرده است. کمترین افت نیز برای امریکای جنوبی حاصل شده که برابر ۶۳ درصد عنوان شده است. این افت برای منطقه خاورمیانه برابر ۶۹ درصد گزارش شده که پس از منطقه شمال شرق آسیا، بالاترین افت را به خود اختصاص داده است.

براساس آمار مربوط به جابه‌جایی افراد که از سوی شرکت‌های گوگل، اپل و بایدو در چین منتشر شده نیز، جابه‌جایی در جوامع به‌شدت تحت تاثیر پاندمی قرار گرفته است. متوسط میزان جابه‌جایی در سراسر جهان نسبت به پیش از همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ در منطقه آسیا و اقیانوسیه برابر ۴۷ درصد و در نیم‌کره غربی برابر ۷۵ درصد کاهش داشته است. در ادامه باید خاطرنشان کرد که همچنان میان شیوع ویروس کووید-۱۹ و میزان جست‌وجوهای اینترنتی مربوط به سفر، همبستگی بالای منفی وجود دارد؛ یعنی با افزایش تعداد مبتلایان به کووید-۱۹، میزان جست‌وجو در اینترنت برای یافتن مقصد گردشگری کاهش یافته است.

مقایسه کووید-۱۹ با همه‌گیری‌های پیشین

تجزیه و تحلیل تحولات گردشگری در سطح بین‌المللی طی همه‌گیری‌های گذشته، می‌تواند به درک بهتر اثرات کووید-۱۹ نیز کمک کند. سایر بیماری‌های واگیردار قبلی ازجمله چندین همه‌گیری که در قرن ۲۰ و ۲۱ توسط ویروس آنفوآنزا یا کرونا ایجاد شده، اثرات اقتصادی قابل‌توجهی در سراسر جهان داشته‌اند. اما اثرات بی‌سابقه‌ای بر سلامت، اجتماع و اقتصاد گذاشته‌اند. البته این اثرگذاری بیشتر ویروس کووید-۱۹ به دلیل سرایت بالا و جهانی شدن آن است.

در ادامه باید خاطرنشان کرد با وجودی که همه‌گیری‌های پیشین عمدتا کوتاه‌مدت بودند اما نحوه خروج هر کشور از بحران فعلی به انتخاب سیاست‌های اجراشده طی همه‌گیری، تعدیل‌ها و قدرت اقتصادی و نهادی پیش از کووید-۱۹ بستگی دارد.

گزینه‌های سیاستی برای بازگشت به شرایط مطلوب

با اینکه اغلب اقتصادهای وابسته به گردشگری برای خروج از بحران نیازمند اقداماتی در سطح جهانی هستند اما انتخاب‌های سیاستی و نهادی هم می‌تواند نقش کلیدی در احیای اقتصادی آنها داشته باشد. با توجه به میزان بالای نااطمینانی در سطح جهان در ارتباط با دوران پس از کووید-۱۹، و خسارات طولانی‌مدت و عمیق واردشده بر اقتصاد، کشورهای وابسته به گردشگری باید با هماهنگی بخش خصوصی، برای ایجاد و مطابقت با پروتکل‌های بهداشتی و ایمنی، مجموعه‌ای از راه‌حل‌های سیاستی را شناسایی کنند و بسنجند. هماهنگی میان بخش‌های هواپیمایی، مهمانداری و بیمه نیز برای سازگاری با شرایط سلامت و بهداشت در کشورهای خاص مورد نیاز است.

سیاست‌های مالی و کلان مالی می‌توانند نقش مهمی در تسکین خسارات عمیق اقتصادی واردشده به بسیاری از اقتصادهای وابسته به گردشگری داشته باشند. در بسیاری از این اقتصادها، محرک‌های مالی برای کمک به بخش گردشگری نیاز است. ضمن اینکه باید مراقب فضای سیاستی مالی موجود و نگرانی‌های پایدار بدهی نیز بود.

سیاست‌های هدفمند برای رسیدگی به اثر همه‌گیری بر جوانان و زنان، به‌ویژه از طریق دیجیتالی‌سازی می‌تواند فراگیری و مشمولیت را توسعه دهد و به احیای این صنعت کمک کند. سیاست‌های پولی و مالی می‌تواند نقش مهمی در ارائه اعتبار به وام‌گیرندگان داشته باشد

. با وجود این، نکته کلیدی برای سیاست‌گذاران، نظارت دقیق بر سلامت بخش مالی و شرکتی، با مداخلات زودهنگام و تغییر ساختار بنگاه‌های متاثر اما با ظرفیت رشد و ترقی است؛ پیش از آنکه به ورشکستگی برسند.با توجه به منابع محدود در بسیاری از کشورها و نیاز به جلوگیری از توقف تخصیص منابع، مداخله دولت‌ها باید در بنگاه‌های استراتژیکی باشد که با مشکلات مربوط به همه‌گیری مواجه هستند. همچنین ممکن است به بررسی فرصت‌ها برای اصلاحات نظارتی در راستای کاهش اثر خسارات اقتصادی همه‌گیری کووید-۱۹ نیز نیاز باشد.

در ادامه کشورها باید از طریق حمایت‌های سیاستی و اصلاحات ساختاری ضمن ایجاد فرصت‌ها برای تنوع‌سازی در داخل و خارج از صنعت، در مدل گردشگری تجدیدنظر کنند. هیچ راه‌حل واحدی وجود ندارد که برای تمامی کشورها نتیجه یکسانی داشته باشد. درواقع ایجاد یک شرایط عادی جدید برای گردشگری بین‌المللی قطعا از یک کشور تا کشوری دیگر‌ و حتی در داخل یک کشور متفاوت خواهد بود.سرعت و گستره بهبود در بیشتر اقتصادهای وابسته به گردشگری به پیشرفت‌های جهانی بستگی دارد اما انتخاب سیاستی و نهادی نیز نقش مهمی در شکل‌گیری و پیشبرد بهبود اقتصادی پس از همه‌گیری ایفا می‌کند.

در این راستا تمرکز باید بر ایجاد راه‌حل‌های سیاستی طولانی‌مدت برای التیام زخم‌های واردشده ناشی از کووید-۱۹ و ایجاد شرایط عادی جدید برای صنعت گردشگری با تقویت سیستم مراقبت‌های سلامت و بهداشتی، تغییر به سمت مدل‌های گردشگری پایدار، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید و ایجاد تنوع در داخل و خارج از صنعت به‌منظور جلوگیری از وابستگی به یک بخش اقتصادی باشد.

در ادامه باید تاکید کرد بهبود پایدار و گسترده در سفر و گردشگری بین‌المللی مستلزم همکاری جهانی است. اگرچه اولویت اصلی در سطح جهانی، تولید خرید و توزیع لوازم و درمان‌های پزشکی و واکسن‌ها برای متوقف‌سازی کووید-۱۹ است؛ اما همه‌گیری فرصتی را برای کشف راه‌حل‌های طولانی‌مدت و بازسازی بخش گردشگری متناسب با نیازهای اقتصادهای مقاوم‌تر و سازگارتر با محیط‌زیست را فراهم کرده است.

فناوری نیز می‌تواند نقش مهمی در این راستا ایفا کند؛ به‌عنوان مثال، ارائه خدمات بدون تماس و سرمایه‌گذاری در فناوری دیجیتال، پلی به سمت بهبود صنعت گردشگری است. درنهایت نیز چنانچه روند کاهشی سفرها ادامه‌دار باشد، برخی از کشورهای وابسته به این صنعت ناچار خواهند بود، در بخش‌های دیگری سرمایه‌گذاری کنند. البته این اقدام هدفی طولانی‌مدت است اما می‌تواند توسط تقویت ارتباطات بین گردشگری و کشاورزی تولید محلی انجام شود.

نگاهی به عملکرد تایلند

براساس شاخص رقابت‌پذیری جهانی مجمع اقتصاد، تایلند به لحاظ کیفیت و در دسترس بودن زیرساخت‌ها امتیاز به‌نسبت خوبی دارد. این کشور ظرفیت بالایی در دسترسی به گردشگران عالی‌رتبه دارد و پیش از این تجربه شیوع همه‌گیری سارس را داشته است. مقامات تایلند اقدامات پیشگیرانه‌ای را برای حمایت از بخش گردشگردی انجام داده‌اند که ازجمله آنها می‌توان به ترویج گردشگری داخلی و همچنین بازگشایی مرحله‌ای برای ورود گردشگران بین‌المللی اشاره کرد. این کشور همچنین در تلاش است تا با تغییر ساختار فعالیت گردشگری خود از سمت گردشگری انبوه به گردشگری لوکس و با میزان تراکم کم، تقویت بیشتر سیستم‌های سلامت و بهداشتی و همچنین سرمایه‌گذاری در منابع دیجیتال با هدف حمایت از ارائه خدمات بدون تماس، صنعت گردشگری خود را احیا کند.

نگاهی به عملکرد چین

دولت چین از سال گذشته اقداماتی را برای حمایت از صنایع گردشگری خود ترتیب داده است. ازجمله این اقدامات می‌توان به افزایش دوره انتقال پرداخت تجمعی مالیات بنگاه‌های فعال در صنایع متاثر از همه‌گیری در سال ۲۰۲۰ از ۵ به ۸ سال، کاهش و معافیت تدریجی مالیات بر ارزش افزوده برای مالیات‌دهندگان در اندازه کوچک، کاهش و معافیت در پرداخت حق بازنشستگی، بیکاری و پرداخت بیمه آسیب‌های مرتبط با کار برای بنگاه‌ها، کاهش پرداخت بیمه پزشکی پایه برای کارکنان این حوزه و تشویق محلی‌ها برای حمایت از مستاجران اشاره کرد.

اداره هواپیمایی کشوری چین نیز سیاست‌های مالی را برای کمک به صنعت هواپیمای کشوری چین اجرا کرده که شامل کاهش مالیات و اختصاص یارانه‌هایی برای کاهش ریسک کسب‌وکاری است که بنگاه‌های هواپیمایی با آن مواجه هستند.

استراتژی‌های توسعه‌ای

پیش از شیوع همه‌گیری، گردشگری، کسب‌وکار بسیار بزرگی بود که بیش از ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می‌داد. این سهم حتی در اقتصادهای وابسته به گردشگری، بیشتر هم بود. در این راستا برخی دولت‌ها حمایت‌های مالی را یا به‌طور مستقیم یا از طریق وام‌های کم‌بهره یا ضمانتنامه‌هایی به این صنعت ارائه کردند. به‌عنوان مثال تایلند ۷۰۰ میلیون دلار را به تحریک گردشگری داخلی اختصاص داد. برخی کشورها نیز به بنگاه‌های خود کمک می‌کنند تا مدل‌های کسب‌وکار خود را تغییر دهند و به کارکنان خود آموزش مجدد ارائه دهند.

با وجود این، بسیاری از اقتصادهای وابسته به گردشگری با فضای مالی محدودی مواجه هستند. شاید ابتکارات جدید برای احیای بخش گردشگری بتواند در این راستا کمک‌کننده باشد. به‌عنوان مثال، کاستاریکا، تعطیلات ملی خود را به‌طور موقت به دوشنبه‌ها منتقل کرده تا با طولانی کردن تعطیلات پایان هفته، گردشگری داخلی را رونق دهد.

آسیب‌پذیری اقتصادها از کاهش تقاضا

همانطور که پیش‌تر هم اشاره شد میزان آسیبی که اقتصادها از کاهش شدید تقاضای گردشگری متحمل شده‌اند، به میزان وابستگی آنها به صنعت گردشگری (به‌ویژه در حوزه بین‌المللی) بستگی دارد. با توجه به آمارها این‌طور به ‌نظر می‌رسد که آسیب‌پذیرترین مقاصد گردشگری، جزایر کوچک باشند. از این نظر که نه‌تنها به‌شدت به گردشگری وابسته هستند بلکه چنین شوک اقتصادی بزرگی در اقتصادهای کوچک به سهولت مدیریت نمی‌شود.

براساس آمارهای سازمان جهانی گردشگری، ۵ کشوری که سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی آنها بالا است؛ به ترتیب عبارتند از: ماکائو چین، فیجی، اردن، اسپانیا و کرواسی. بیشترین سهم گردشگری از صادرات نیز به ترتیب در اختیار ماکائو، سنت‌لوسیا، باهاماس، مالدیوز و گراندا است. بیشترین سهم گردشگران خارجی از تعداد کل گردشگران نیز به ترتیب به موناکومو، لیخن‌اشتین، بحرین، مونته‌نگرو و چاد تعلق دارد.

سخن پایانی

جهان به دلیل شیوع ویروس کووید-۱۹، متحمل رکود و خسارات قابل‌توجهی شده که از جمله آنها می‌توان به شوک به بخش سفر و گردشگری اشاره کرد. درواقع براساس سناریوی پایه شورای جهانی سفر و گردشگری ممکن است بیش از ۱۲۱ میلیون شغل جهانی در بخش گردشگری و سفر و حدود ۳.۴ هزار میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی جهان در نتیجه همه‌گیری این ویروس از بین برود.

با این حال، رهبران بخش خصوصی سفر و گردشگری در برابر مشکلات همچنان قوی و ثابت‌قدم هستند. طی چند ماه گذشته، این بخش تلاش کرده تا ایمنی مسافران و نیروی کار خود را افزایش دهد و از جوامع محلی حمایت کند.

درواقع، رهبران صنعت در حال استفاده از بحران به‌عنوان فرصتی برای رشد فراگیر و پایدار این بخش هستند. داشتن یک رویکرد هماهنگ جهانی، تقویت تجربه سفر بی‏وقفه، پذیرش یکپارچه‎‌سازی فناوری‎های جدید و تصویب پروتکل‎های بهداشت جهانی برای حفظ سلامت ضروری خواهد بود تا در نهایت مسافران دوباره اعتماد خود را به‌دست آورند. در این میان در‌نظر گرفتن و اجرای سیاست‌های متنوع برای عبور از بحران و حمایت از بخش سفر و گردشگری بسیار مهم خواهد بود. در مرحله اولیه، سیاست‌های هماهنگ بین‌المللی در باز شدن مرزها و سپس تعریف استانداردهای مشترک و حمایت از کارکنان برای گسترش دسترسی همگان به آزمایش ابتلا به ویروس‎، کلیدی خواهد بود.

همان‌طور که این بخش خود را با شرایط عادی بعدی سازگار می‌کند، باید سیاست‌های تشویقی برای سفر، تسهیل هماهنگی یکپارچه و افزایش مهارت هنگام تغییر محل کار و سایر موارد اتخاذ شود. با افزایش انعطاف‏‌پذیری این بخش، دولت‏‌ها می‎توانند در حالی که چشم‌انداز جدیدی را برای نیروی کار همراه با بخش خصوصی ایجاد و اجرا می‌کنند، ضمن حفاظت از محیط زیست، با جوامع محلی ارتباط نزدیک‌‎تری هم برقرار کنند، در نهایت، برای دستیابی به بهبود، هماهنگی بیشتر در داخل و بین دولت‏‌ها و همچنین همسویی بین بخش دولتی و خصوصی از اهمیت اساسی برخوردار است.