حدود یک درصد از جمعیت جهان در ایران زندگی می‌کنند و این درحالی است که تنها ۲۶ درصد از منابع آب شیرین جهان در این کشور وجود دارد. برآوردهای علمی نشان می‌دهد با افزایش تدریجی جمعیت ایران تا دودهه آینده با کمبود شدید آب روبه‌رو خواهد شد ازاین رو در آینده آب در خاورمیانه می‌تواند به سرمایه‌ای ارزنده‌تر و حیاتی‌تر از نفت تبدیل شود. دراین‌بین نکته قابل‌توجه اینکه بیش از ۷۰ درصد منابع آب قابل دسترسی در خاورمیانه به آبیاری در بخش کشاورزی اختصاص دارد. به همین دلیل هم کارشناسان شرط عبور از بحران آب را صرفه‌جویی مصرف در حوزه کشاورزی و مصارف شهری و آب شرب می‌دانند.

کاهش منابع آبی کشور در نیم‌قرن گذشته

مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب وزارت نیرو گفت: چند سالی است که خشک‌سالی و کاهش بارش‌ها را به‌صورت مداوم تجربه کرده‌ایم، منابع آبی کشور طی ۵۰ سال پیش از حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب به ۱۰۳ میلیارد مترمکعب رسیده است و شاهد یک روند کاهشی در این زمینه هستیم، همچنین موضوع دیگری به نام رخداد خشک‌سالی وجود دارد که با روند خشک‌سالی متفاوت است.

عیسی بزرگ‌زاده همچنین گفت: رخداد خشک‌سالی مربوط به بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت است که متأسفانه هم‌اکنون به آن دچار و در سومین سال خشک‌سالی هستیم، مقادیر بارش طی دو سال گذشته نسبت به حد نرمال، بسیار کم بوده، البته قبل از این دو سال بارش باران حتی به‌صورت سیلابی صورت گرفت و مخازن کشور را پر کرد و سبب شد از سال اول خشکسالی راحت‌تر عبور کنیم اما در امسال مشکلات مربوط به خشکسالی به‌صورت تصاعدی در حال رشد است.

این مقام مسئول در وزارت نیرو درعین‌حال متذکر شد: در سال‌های خشکسالی به‌ویژه در مناطقی از کشور مانند سلسله کوه‌های زاگرس، البرز و آذربایجان و… که با آب سطحی مواجه هستیم. به دلیل ارتفاعات و بارش بیشتر و همچنین داشتن ناهمواری عمدتاً سازه‌های ذخیره سدی تشکیل شده، حدود ۵۰۰ شهر (۳۵ میلیون نفر از شهروندان) با درصدهای مختلف وابسته به آب‌های سطحی هستند. زمانی که با کمبود آب‌های سطحی مواجه می‌شویم درواقع تعدادی از شهروندان ایرانی در گستره پهناوری از کشور با مشکل کمبود آب روبه‌رو می‌شوند و باید برای این مسئله فکری کرد و به دنبال روش‌هایی برای جبران این کمبود بود.

مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب وزارت نیرو در بخش دیگری از این برنامه بیان کرد: در بخش‌های مختلف باید اقدامات متفاوتی انجام شود، قطعاً نخستین اقدام ارائه کالا به نرخ واقعی است، در واقع نرخ گذاری‌های صحیح می‌تواند از اسراف منابع طبیعی به‌ویژه در بخش خانگی کمک کند، در این خصوص یک نظام تعرفه‌گذاری پلکانی و الگوی مصرف برای هر خانوار تعریف شد. درحال‌حاضر، حدود ۲۴ میلیون مشترک وجود دارد که ۵۴ درصد از آنها طبق الگوی مصرف، مصرف آب دارند و ۴۰ درصد از مشترکین پرمصرف هستند، اگر خانواری از الگوی مصرف تعیین شده مصارف بیشتری مانند پر کردن استخر و… داشته باشد طبیعتاً بهای پرداختی بیشتری قطعاً خواهد داشت.

وی اضافه کرد: در بخش صنعت آنچه باید انجام شود، جایگزینی آب درون سرزمینی که قانون‌گذار آن را تصویب کرده، و ما موظف هستیم اقداماتی در خصوص پساب هدر رفت منابع انجام دهیم، در این خصوص اقداماتی تدوین و ابلاغ شده و در دست کار است. برآوردها نشان می‌دهد حدود یک میلیارد مترمکعب می‌توان از پساب برای آب مصرفی صنایع استفاده کرد. همچنین در برنامه تعیین شده تا پایان دولت سیزدهم مقدار آب مصرفی از منابع آب دریا چه برای شرب و چه صنایع حدود ۶ برابر افزایش پیدا می‌کند، این یعنی کمک به منابع آب متعارف درون سرزمینی در مناطقی که به‌شدت با کم آبی مواجه است.

وی در مورد بحران آب در برخی از شهر نیز گفت: حدود ۹۰۰ شهر مورد بررسی قرار گرفت، از این تعداد غربالگری‌هایی صورت گرفت و ۸۶ طرح برای بیش از ۱۳۰ شهر انتخاب و به مجلس، ریاست محترم جمهوری و دیگر مسئولان تحویل داده شد، اتفاقی که در شهرکرد رخ داد یک مسئله نادر زمین‌شناسی بود که به‌سرعت جمع شد. در خصوص تهران نیز وضعیت نباید به بحران برسد، باید هم ما مراقبت‌های لازم را انجام دهیم و هم شهروندان در این زمینه کمک کنند. مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب وزارت نیرو سپس ابراز کرد: در پاسخ به کمبود بارش در تهران و اقدامات پیش‌بینی بینی شده در راستای کمبود آب بیان کرد: باید جابه‌جایی منابع آب در بین ۵ سد تهران صورت گیرد؛ به این شکل که از برخی از سدها آب برداشته شده و به مناطق کم آب اضافه شود. در این شرایط وزارت نیرو نیز تمام تلاش خود را می‌کند و اگر شهروندان تهرانی حدود  ۳۰ درصد در مدیریت مصرف یاری کنند، از حالت بحران آب در تهران عبور خواهیم کرد.

مدیریت مصرف با جدیت بیشتری پیگیری شود

محمدجواد عسکری رئیس کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی نیز درباره تنش آبی در کشور گفت: به دلیل برهم خوردن اکوسیستم کره زمین و تغییرات اقلیمی صورت گرفته، پیش‌بینی شرایط بارش و آب و هوایی غیرممکن شده، همچنین ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و باید مدیریت مصرف با جدیت بیشتری پیگیری شود.

این نماینده مجلس سپس گفت: حدود ۸۰ درصد آب مصرفی مربوط به بخش کشاورزی است، باید با برنامه و در غالب یک نقشه راه و در بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت حرکت کرد، کشت محصولات با آب بری کم، استفاده از روش‌های نوین آبیاری تحت‌فشار و سایر روش‌های معمول در دنیا باید دنبال و تلاش شود. در بخش کشاورزی تقریباً ۴ میلیون بهره بردارد وجود دارد در واقع این بخش، بزرگ‌ترین بخش خصوصی اقتصاد کشور است و ۳۵ درصد اشتغال آن را شامل می‌شود، در این بخش اتفاقات خوبی مانند استفاده از ارقام زراعی که نسبت به خشکی مقاوم هستند یا استفاده از ظرفیت‌های گلخانه‌ای صورت گرفته اما کافی نیست.

وی بیان کرد: حدود ۵۰۰ میلیون نفر از جمعیت پیرامونی ما، به دو دلیل علاقه‌مند به محصولات کشاورزی هستند، یکی رعایت دوره کارنس محصولات کشاورزی و دیگری ارگانیک بودن این محصولات است. این موضوع یک ظرفیت و قابلیت منحصربه‌فردی است که می‌تواند تولید خوبی ایجاد کند، اشتغالزا باشد و درنهایت ارزآوری خوبی برای کشور داشته باشد.

رئیس کمیسیون کشاورزی، آب، منابع‌طبیعی و محیط‌زیست مجلس همچنین ابراز کرد: جنگ اوکراین و روسیه و مناقشاتی که در منطقه شکل گرفت بر امنیت غذایی همه کشورها اثر گذاشت و همه در جهت تامین امنیت غذایی خود حرکت کردند، آب از مهم‌ترین عوامل مؤثر در حوزه کشاورزی است، اگر استفاده از آب به درستی مدیریت شود شاهد اتفاقات خوبی خواهیم بود.

عسکری اظهار کرد: درحال‌حاضر بافت اسفنجی سفره‌های زیرزمینی به‌صورت کمپک شده و زمانی که این اتفاق رخ دهد فرونشست شکل می‌گیرد، و متاسفانه هیچ علمی تا این لحظه نتوانسته فرونشست را اصلاح و بازسازی کند، بنابراین همه ابعاد حوزه‌های مختلف را باید در نظر گرفت و در غالب فضای مدیریتی کار را پیش برد تا شاهد اتفاقات خوب در این زمینه باشیم.

وی در مورد اقدامات مجلس در این خصوص نیز بیان کرد: در کمیسیون کشاورزی کمیته‌ای به نام کمیته آب وجود دارد که جلسات متعددی تشکیل و از ظرفیت افراد صاحب‌نظر و خبره استفاده شده است، همچنین در حوزه تخصیص بودجه ۱۴۰۰-۱۴۰۱ اعتبارات خوبی ارائه شده، نکته حائز اهمیت این است برای مدیریت صحیح منابع آبی همه دستگاه‌ها باید کمک کنند تا شاهد اتفاقات خوبی در این حوزه باشیم.

وی گفت: در برنامه هفتم توسعه باید به شیوه‌ای پیش رویم تا دستگاه‌ها به‌گونه‌ای هم‌افزایی ایجاد کنند که در درازمدت شاهد اتفاقات مثبت باشیم. رویه و روش موجود ما را به سرمنزل مقصود نخواهد رساند، آب یک مقوله مهم در حیات جوامع بشری است و امروز هم که امنیت غذایی دستخوش تغییرات شده باید به بحث آب با دقت بیشتری توجه کرد. تقریبا در شهرهایی با جمعیت بالای ۱۰۰ هزار نفر، وزارت نیرو ورود و اقداماتی در غالب استفاده بهینه و مطلوب از فاضلاب و تصفیه آن انجام داده، در شهر داراب آب فاضلاب را جمع و تصفیه می‌کنند و درنهایت دراختیاز صنعت و کشاورزی قرار می‌دهند، در کشورهای پیشرفته حتی از این آب رأی شرب نیز استفاده می‌کنند.

رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس در پایان گفت: در خصوص استفاده از آب فاضلاب باید اقدامات با سرعت صورت گیرد، سازکارها تعریف شود و مسیرهای هموار انتخاب شود تا همگان در راستای آن کمک کنند، اگر فاضلاب‌ها تصفیه و برنامه‌ای دنبال شود می‌تواند پشتوانه خوبی برای تولید بخش کشاورزی باشد. چالش اصلی در حوزه آب در بخش کشاورزی، بهره‌وری است، حدود ۸۰ درصد مصرف آب در این بخش وجود دارد و هدر رفت حدود ۳۰ درصد و بیش از میانگین کشورهای جهانی است، منابع آبی حدود ۹۶ میلیارد مترمکعب است که ۸۰ درصد از آن استفاده می‌شود.

سخن پایانی

اهمیت بخش کشاورزی برای افزایش درآمدهای ملی کارآفرینی و تامین غذا و درواقع برای تضمین اقتدار و امنیت ملی و هدف‌های اقتصادی ـ سیاسی این کشورها برکسی پوشیده نیست. بی‌توجهی به مسائل مربوط به آب، مصرف بی‌رویه، آلوده کردن آب رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و دیگر منابع از یک‌سو، و افزایش روزافزون جمعیت مصرف‌کننده آب از سوی دیگر، سبب شده است کار تأمین آب مورد نیاز ما دشوارتر شود. از سوی دیگر سرانه مصرف آب نیز حاکی از توجه بیشتر به صرفه‌جویی در مصارف خانگی است. علاوه بر موارد یاد شده هدررفت آب در خطوط لوله از دیگر مواردی است که برای تحقق هدف عبور از بحران باید مورد توجه قرار گیرد. بی‌تردید ادامه این روند در آینده بر شدت بحران کم آبی خواهد افزود.