فرمول آمایش سرزمین در تقسیم‌بندی‌های صنعتی و غیرصنعتی کاربردی ندارد و گاه براساس دینی که برخی مسئولان دولتی و نمایندگان خانه ملت داشتند، در هر شهر و روستایی واحد صنعتی راه‌اندازی شده است. 

چرایی موضوع کمبود آب و قرار گرفتن کشور در خشکسالی، بارها از زبان کارشناسان این حوزه واکاوی و عنوان‌شده است. بی‌توجهی به آب‌های زیرزمینی، هدررفت آب در کشاورزی سنتی، عدم‌استفاده صنعتگر از روش‌های نوین برای توسعه پایدار و... همه علت‌هایی است که نفس‌های آب را در کشور ما به‌شماره انداخت.

ایران کشور خشکی است که ۸۵ درصد آن در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و با بحران آب روبه‌رو شده است. دو موضوع «آمایش سرزمین» و «توسعه پایدار» از متهمان اصلی پرونده بحران آب فعلی هستند که نیاز به رسیدگی عاجل دارد. قاسم تقی‌زاده‌خامسی، معاون وزیر نیرو دولت دوازدهم عنوان کرده بود اگر کشور در ۴ دهه اخیر یک سند آمایش سرزمین داشت، لازم نبود سند سازگاری با کم‌آبی نوشته شود. فقدان سند آمایش سرزمین به این معنی است که هر کسی هر جایی که زندگی می‌کند، می‌خواهد در بخش کشاورزی، صنعت، گردشگری و به‌طورکلی در همه‌چیز اول شود و اصلا مهم نیست ظرفیت این کار را دارد یا ندارد، چون همواره خلأ چنین سندی وجود داشته است. 

بنا بر آمارهای اعلام‌شده حدود ۹۰ درصد آب در بخش کشاورزی، ۷ درصد در بخش شرب و ۳ درصد در بخش صنعت مصرف می‌شود. به‌طورقطع، میزان مصرف آب در بخش کشاورزی نیاز به رسیدگی اضطراری دارد اما در دو بخش شرب و صنعتی باز هم می‌توان با بهینه‌سازی مصرف، بخشی از آب را ذخیره کرد. حال پرسش این است که تولیدکنندگان به‌ویژه در صنایعی که آب‌بر هستند، برای استفاده بهینه از آب و کاهش مصرف آن چقدر به سوی فناوری‌های نوین رفته‌اند؟

بهینه‌سازی مصرف آب

علیرضا قدمگاهی یکی از فعالان صنعت نساجی کشور درباره استفاده بهینه از آب در حوزه تولید و استفاده از فناوری‌های جدیدتر برای کاهش مصرف آب به صمت گفت: می‌توان با روش‌هایی، وضعیت مصرف آب را بهبود بخشید و با شیوه‌های جدید مانع هدررفت آب در صنایع شد.

وی افزود: واحد رنگ پارچه در صنعت نساجی یکی از بخش‌های آب‌بر بوده که نیاز به تمیزکاری‌ دارد. تولیدکننده می‌تواند دراین‌باره با شیوه‌های نوین و بهبود روش، مصرف آب را مدیریت کرده و با کاهش سلسله تمیزکاری استفاده از آب را به حداقل برساند.

او ادامه داد: برخی مواقع برای این تمیزکاری می‌توان به‌جای مصرف آب، از پارچه استفاده کرد. همچنین تولیدکنندگان در بخش‌هایی که نیاز به حجم بالایی آب دارد سعی دارند با همان میزان آب، امور بیشتری را به‌سرانجام برسانند.

نقدینگی موجود پاسخگو نیست

قدمگاهی با اشاره به دغدغه کشورهای جهان برای کاهش مصرف آب و اختراع تجهیزات نوین، تصریح کرد: برای بهبود مصرف آب صنایع، در کنار مدیریت داخلی واحدهای تولیدی، تجهیزات و ابزارهایی وجود دارند که حجم آب مصرفی را بسیار کاهش می‌دهند.

او اظهارکرد: تولیدکنندگان داخلی هم دغدغه صرفه‌جویی و بهبود روش‌های تولید را دارند اما تهیه این تجهیزات نوین هزینه‌بر است و سرمایه زیادی نیاز دارد. در شرایطی که صنعتگران با کمبود نقدینگی و مشکلات مالی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، فعلا امکان این هزینه‌کرد وجود ندارد.

این کارشناس حوزه صنعت تاکید کرد: دولت در این‌باره با توجه به مسئولیت و مدیریتی که در حوزه استفاده بهینه از حامل‌های انرژی دارد باید خود ورود کرده و تسهیلاتی برای خرید این تجهیزات ارائه دهد.

تامین تجهیزات روز

قدمگاهی با تاکید بر اینکه ماشین‌آلات تولید باید روزآمد شود، بیان کرد: تجهیزات تولید به فراخور زمان تغییر می‌کند. گاهی این تغییر در سطحی است که در مقایسه با ماشین‌آلات داخلی باید عنوان کرد، متحول شده‌اند.

او یادآور شد: تهیه و تامین تجهیزات فناوری جدید در کاهش مصرف آب و حامل‌های انرژی بسیار موثر بوده و این موضوع فقط محدود به ایران نمی‌شود. کشورهای پیشرفته با حجم بالای فعالیت‌های صنعتی، خیلی زودتر از ما به‌دنبال راهکارها و راه‌حل‌های بهینه‌سازی مصرف سوخت و البته آب بوده‌اند.

بازیافت آب و مواد اولیه

این فعال صنعت نساجی در ادامه سخنان خود با اشاره به اینکه صنایع جهان خیلی پیش‌تر از ما به‌دنبال استفاده بهینه از منابع خود با بازدهی بیشتر در بخش صنعت بوده‌اند، یادآور شد: در این راستا استفاده از پساب هم مسئله مهمی است. در کشور آزمون‌وخطاهای زیادی از سوی برخی از صنعتگرها انجام‌شده است. البته تمام این شیوه‌ها هزینه‌بر هستند.

قدمگاهی گفت: اگر قرار است منابع آبی حفظ شود باید سرمایه مالی آن در محلی دیده شود. اگر این نقدینگی تامین شود، می‌توان در ادامه تمام صنایع را ملزم به استفاده بهینه از حامل‌های انرژی و آب کرد. دراین‌باره با تعیین مثلا سقف مشخص، میزان مصرف تعیین می‌شود. این موضوع در کنار استفاده از پسماندها، هزینه‌های سربار را بسیار کاهش می‌دهد.

صرفه‌جویی ۴۰ درصدی آب 

قدمگاهی در پاسخ به این پرسش که استفاده از ابزارهای نوین و تجهیزات و ماشین‌آلات به‌روز چقدر می‌تواند در استفاده بهینه از آب کمک‌کننده باشد، گفت: اگر این امر در صنایع کشور محقق شود، مصرف آب دست‌کم بین ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش پیدا می‌کند.

او با بیان اینکه این رقم بزرگی است، اظهارکرد: در این مدت به مسئله نوسازی و به‌سازی ماشین‌آلات و تجهیزات به‌روز کمتر توجه شده و سرمایه‌گذاری لازم وجود ندارد. حتی استفاده از پسماندها که دفع آنها هم هزینه‌های بالایی دارد و جزو هزینه‌های سربار واحدهای تولیدی به شمار می‌رود، مدیریت تولید را بهبود می‌بخشد. 

بنابراین بهینه‌سازی مصرف آب در کنار بهبود روش‌های تولید، شدنی بوده و سال‌هاست کشورهای پیشرفته با بهره‌گیری از آن صنایع خود را توسعه داده‌اند. این فعال صنعت نساجی افزود: این در حالی است که ما اگر بخواهیم در ایران صنایع موجود را توسعه دهیم، در واقع به بحران آب دامن زده‌ایم.

در تضاد با توسعه پایدار

قدمگاهی با بیان اینکه در حوزه راه‌اندازی صنایع توجهی به ظرفیت‌سنجی مکانی نمی‌شود، اظهارکرد: نادیده گرفتن آمایش سرزمین، ما را در خیلی از صنایع با تضاد توسعه پایدار روبه‌رو کرده است. ایجاد برخی کارخانجات در برخی از شهرها ناشی از مدیریت نداشتن در جانمایی این صنایع بوده؛ بنابراین بخشی از بهینه‌سازی مصرف آب به مدیریت درونی مدیران واحدهای صنعتی برمی‌گردد که بیشتر نتیجه فرهنگ‌سازی در سطح جامعه است اما بخشی دیگر، به جانمایی خود این صنایع مربوط می‌شود.

این فعال صنعت تصریح کرد: تا هنگامی‌که ظرفیت‌سنجی منابع مالی و غیرمالی در استان‌ها و شهرهای مختلف کشور انجام نشود، کلنگ‌زنی برخی از صنایع در برخی از شهرها باید متوقف شود.

او با اشاره به ظرفیت‌های تولیدی کشور ادامه داد: برای راه‌اندازی صنایع باید سنجیده شود چه حامل‌های انرژی قرار است در این واحد تولیدی بزرگ استفاده شود و آیا تولیدکننده آن داخلی است یا از خارج تامین می‌شود؟

قدمگاهی گفت: در برنامه‌های کوتاه‌مدت با سود کوتاه‌مدت بدون توجه به موضوع مهمی مانند توسعه پایدار، واحدهای تولیدی آب‌بر راه‌اندازی می‌شوند و در میان‌مدت و بلندمدت چالش‌ها بروز می‌کند که زیان آن خیلی بیشتر از زمانی است که این کارخانه‌ها راه‌اندازی نشده بودند.

او تاکید کرد: برای مدیریت مصرف آب، باید صنایع آب‌بر دسته‌بندی شوند و در ادامه با توجه به آن برنامه‌ریزی جانمایی‌ها انجام شود.

این فعال صنعت خاطرنشان کرد: مسئله بحران آب نیاز به برنامه‌ریزی و انجام کارهای بنیادی دارد و این مسئله زیرساختی باید حل شود.

قدمگاهی در پایان گفت: فرهنگ‌سازی برای بهینه‌سازی مصرف منابع موجود کشور بسیار مهم است اما در این بخش باید مدیریت جانمایی صنایع و آمایش سرزمین را هم در نظر داشت.

گرانی آب و استفاده از فناوری جدید

در ادامه جواد پورمنطقی از فعالان صنعت چرم درباره استفاده بهینه از آب در واحدهای صنعتی به صمت گفت: با توجه به اینکه هزینه آب در چرم‌سازی گران شده، تمام چرم‌سازان به‌دنبال این هستند تا مصرف آب را به حداقل برسانند.

او افزود: چند سالی است هزینه آب در چرمشهر افزایش زیادی داشته و تولیدکنندگان برای کاهش هزینه‌ها، برنامه‌هایی را پیاده کرده‌اند. بنابراین به‌دلیل گرانی آب و هزینه بالای فاضلاب، کارخانه‌های چرم‌سازی خودبه‌خود به این سمت حرکت کرده‌اند.

این فعال صنعت چرم ادامه داد: اگر تولیدکنندگان این صنعت نتوانند استفاده درستی از آب داشته باشند هزینه تمام‌شده آنها خیلی بالا رفته و در ادامه در بازار فروش با چالش روبه‌رو می‌شوند. البته نباید فراموش کرد این کاهش مصرف از سقفی کمتر نخواهد شد.

او گفت: چرم‌سازان در برخی از بخش‌ها که شدنی بود مانند ریتاناژ یا دباغی مجدد که حدود ۵ تا ۶ بار آب فلوت (حمام‌هایی که چرم باید در آن چرخیده شود، بالابان‌هایی که چرم با درصدی آب در آن قرار می‌گیرد) باید تغییر کند به ۳ تا ۴ بار تقلیل یافته است. علاوه‌بر این، در کشورهای صنعتی موادی تولیدشده که دیگر نیاز نیست آب قبل تخلیه و فلوت‌ها از آب جدید پر شوند. این مواد استفاده از آب قبل را برای ادامه فعالیت‌ها با همان کیفیت اولیه امکان‌پذیر کرده است.

وی اضافه کرد: همین‌طور در بخش خیساندن پوست آب زیادی مصرف می‌شود که پیش‌تر در حوضچه‌هایی انجام می‌شد که به ۱۰۰۰ درصد آب با توجه به وزن پوست‌ها نیاز بود تا به این ترتیب آب از دست رفته پوست، دوباره به آن برگردانده شود اما با تجهیزات جدیدتر در حال‌حاضر این حجم آب به ۳۰۰ تا ۴۰۰ درصد از وزن پوست تقلیل یافته است.

مطالعات ادامه دارد

پورمنطقی در ادامه در پاسخ به این پرسش که آیا در صنعت چرم از تجهیزات روزآمد استفاده می‌شود، گفت: در حال‌حاضر تقریبا نمی‌توان کارخانه‌ای را پیدا کرد که از حوضچه آب استفاده کند که حجم زیادی آب نیاز دارد. ضمن اینکه همچنان شرکت‌های بنام چرم‌سازی جهان روی کاهش مصرف آب در این صنعت در حال مطالعه هستند اما تا امروز به یک فناوری واحد دست نیافته‌اند که با حداقل کردن مصرف آب کیفیت چرم نیز حفظ شود. او در ادامه سخنان خود افزود: تقلیل مصرف آب به این ترتیب بوده که مثلا در یک درام به‌جای استفاده از ۴۰۰ پوست از ۶۰۰ تا ۸۰۰ پوست با همان حجم آب استفاده شده است. در واقع با دو برابر شدن تعداد پوست‌ها اما آب دو برابر نمی‌شود.

استفاده از فناوری روز

این فعال صنعت گفت: با توجه به هزینه‌های تولید تمام صنعتگران به‌دنبال فناوری‌های روز هستند تا نرخ تمام‌شده را کاهش دهند. البته این روزآمد شدن هم هزینه دارد، زیرا به‌دلیل تحریم ناچار هستیم مواد اولیه جدید یا تجهیزات فناوری شده را با یک یا دو کشور واسط دریافت کنیم. درحال‌حاضر ما بیشتر این مواد را از ترکیه خریداری می‌کنیم.

پورمنطقی در پایان گفت: کشورهای دیگر به دنبال راهکاری هستند تا مرحله شست‌وشو تجهیزات در چرم‌سازی را حذف کنند که امروز با استفاده از مواد خنثی‌کننده تا حدودی این امر محقق شده است. اما مطالعات برای توسعه پایدار در صنایع همچنان ادامه دارد.

سخن پایانی

بنابر این گزارش صنعتگران به‌عنوان بخشی از یک جامعه، دغدغه فرهنگ صرفه‌جویی آب را دارند؛ از این‌رو تلاش می‌کنند با روش‌هایی مصرف آب را در تولیدات صنعتی به حداقل برسانند. اما پاشنه آشیل صنایع داخلی، فرسودگی ماشین‌آلات تولید بوده و اینکه این تجهیزات مربوط به ۳ تا ۴ دهه قبل است. علاوه‌بر اینکه بخش زیادی از آنها در زمان خود به شکل دست دوم خریداری شده‌اند.

 این در حالی است که در کشورهای صنعتی برای تحقق توسعه پایدار هر ۳ تا ۴ سال تجهیزات نو شده و در هر دهه ماشین‌آلات تعویض می‌شوند. 

شاید اگر به لحاظ سخت‌افزاری صنایع آب‌بر کشور روزآمد شوند، بهینه‌سازی مصرف انرژی و به‌ویژه در حوزه آب مصرفی واحدهای صنعتی ۱۰۰ درصد محقق شود.